مؤلف:
فضل بن شاذان نیشابوری (م 260 ه.ق)
زندگی نامه:
ابو محمد فضل بن شاذان بن خليل ازدى نيشابورى، متكلم و فقيه امامى است كه در اواخر قرن دوم در نيشابور متولد شد. پس از وفات هارون عباسى با پدرش شاذان بن خليل كه خود از محدثان اماميه به شمار مىآمد به بغداد رفت و به آموختن قرآن پرداخت. در بغداد از محضر علمى محمد بن ابى عمير بهره برد، سپس به كوفه رفته و از محضر مشايخى همچون حسن بن على بن فضال، حسن بن محبوب، احمد بن محمد بن ابى نصر، صفوان بن يحيى و نصر بن مزاحم منقرى بهره جست. نجاشى قائل است كه ابن شاذان، حضور حضرت امام جواد( ع) را درك و از او روايت كرده است، ولى شيخ طوسى در رجالش او را از اصحاب حضرت امام هادى( ع) شمرده است.
شيخ صدوق در كتاب توحيد و عيون اخبار الرضا و خصالش رواياتى را از فضل بن شاذان از حضرت امام رضا( ع) نقل مىكند كه اين امر را هيچكدام از برقى، نجاشى و شيخ طوسى تائيد نمىكنند.
ابن شاذان پس از مدتى از عراق به نيشابور بازگشت و در آنجا اقامت گزيد. در زمان حكومت عبد الله بن طاهر به خاطر اعتقادش به مذهب تشيع از نيشابور نفى شد. در زمان امام حسن عسگرى از معتبرترين عالمان امامى خراسان به شمار مىرفت و با آن حضرت از راه دور مرتبط بود.
در كتابهاى تراجم و رجال آثار او را بيش از صد و هشتاد عنوان دانستهاند. از آن جمله مىتوانبه اثبات الرجعة، الطلاق، الفرائض الكبير و... اشاره نمود.
فضل بن شاذان در سال 260 ه. ق دار فانى را پس از عمرى پربركت و خدماتى ارزنده وداع گفته و به ديار باقى شتافت.
معرفی اجمالی کتاب:
كتاب« الإيضاح» يكى از قديمىترين متون كلامى شيعه محسوب مىشود.
فضل بن شاذان، اين كتاب را در اثبات حقانيت مذهب شيعه نوشته است. او از قرآن و روايات و براهين استفاده كرده تا استقامت طريقه شيعه اثنى عشر را اثبات كند.
موضوع بحث كتاب، اساسىترين مساله اختلافى شيعه و سنى مىباشد كه آن مساله امامت است.
در خود كتاب تصريحى به نام ايضاح نشده و همچنين در كتب قدماء از قبيل رجال نجاشى و فهرست شيخ طوسى، كتابى به اين نام در تصانيف فضل ذكر نشده است. پس دقيقا معلوم نمىشود، چه كسى اين نام را به اين كتاب داده است؛ اما از عبارتى كه شيخ طوسى( ره) در مورد كتابهاى فضل بن شاذان ذكر كرده است، فهميده مىشود كه اين نامگذارى از طرف على بن محمد بن قتيبة، شاگرد فضل مىباشد. شيخ طوسى مىگويد:« و كتاب جمع فيه مسائل متفرقه لابى ثور و الشافعى و غيرهم سماه تلميذه على بن محمد بن قتيبة كتاب الديباج»
محققين احتمال قوى داده اند كه ديباج مصحف ايضاح باشد.
تاريخ دقيق تاليف اين كتاب در دست نيست؛ ولى ظاهرا در نيمه اول قرن سوم تاليف شده است.
ساختار و گزارش محتوا:
فضل بن شاذان در الايضاح ابتداء منشأ اختلاف فرق اسلامى را بيان كرده و سپس به بيان آراء و عقائد فرق مىپردازد. او از آراء فرقههاى جهميه، معتزله، جبريه، اصحاب حديث، مرجئه و خوارج را بيان مىكند.
در ادامه از علماء و بزرگان اين فرقهها مانند:
طلحه، زبير، معاوية بن عثمان، ابن مسعود، حذيفة بن يمان، ابوهريرة، ابوموسى اشعرى، مغيرة بن شعبة، سمرة بن جندب، خالد بن عرفطه، عبدالله بن عمر، عائشه و... بحث مىكند.
سپس مولف فتاوا و اقوالى را از بزرگان اهل سنت نظير: منصور بن معتمر، سعيد بن جبير و يزيد بن هارون نقل كرده و بعد از آن به احتجاجات بين شيعه و ديگر فرق و مذاهب و ادله رد حقانيت آنها مىپردازد. او كيفيت به خلافت رسيدن خلفاى قبل از اميرالمومنين( ع) را مورد نقد و بررسى قرار داده و قدحهايى كه در تاريخ از آنها ثبت شده است، را بيان مىكند كه اكثر اين قدحها به عمر خليفه ثانى مربوط مىشود.
او در آخر به بعضى از شبهاتى كه عليه شيعه وارد شده است، جواب مىدهد.
ويژگىهاى كتاب:
1- اهميت كتاب: از آنجا كه اين كتاب يكى از قديمىترين آثار كلامى شيعه به حساب مىآيد، به طورى كه مولف با بعضى از ائمه شيعه ارتباط دارد و بدون واسطه از آنها روايت نقل مىكند، اهميت ويژهاى براى مستندسازى مطالب كلامى دارد. به همين دليل علماء در موارد متعددى از اين كتاب استفاده نمودهاند و حتى گاهى اساسىترين منبع كتب ديگر قرار گرفته است؛ مثلا محمد بن جرير طبرى متكلم شيعى كتاب المسترشد خود را از كتاب الايضاح گرفته است، چنانكه اگر كسى بين اين دو كتاب مقايسه كند، به اين مطلب پى مىبرد، هر چند در مواردى طبرى اضافات و شروحى بر اصل مطلب دارد.
2- مستند بودن كتاب به ادله مخالفين: مولف براى اثبات مدعاى خود تماما از روايات عامه استفاده نموده است. او در ص 92 كتاب چنين مىگويد:« فتفهّموا ايتها الشيعة هذه النكت و ناظروهم فان جميع ما رويناه فى كتابنا من رواياتهم و ليس لاهل بيت رسول( ص) و لا لأحد من علماء الشيعة ههنا ذكر او خبر يؤثر».
وضعیت نشر:
1- اين كتاب براى اولين بار در سال 1391 ق در تهران توسط انتشارات دانشگاه تهران و با تحقيق و تعليقات جلالالدين محدث ارموى در 623 صفحه به چاپ رسيد.
2- در سال 1402 ق در بيروت توسط موسسه الاعلمى در 221 صفحه منتشر شد.
تهیه شده در معاونت پژوهش (واحد علمی سایت)