مؤلف:
سید مرتضی علی بن الحسین الموسوی (م 436 ه.ق)
زندگی نامه:
سید مرتضی در ماه رجب سال 355 هجری قمری در شهر بغداد دیده به جهان گشود نامش علی فرزند ((ابو احمد حسین )) فرزند موسی بن محمد بن موسی بن ابراهیم فرزند امام موسی بن جعفر علیه السلام است كه نسب او با پنج واسطه به امام هفتم علیه السلام می رسد. كنیه اش ابوالقاسم است و پدر و مادرش نیز از افراد لایق آن روزگار بودند. پدرش حسین موسوی به ((طاهر اوحد ذوالمناقب)) معروف بود كه منصب نقابت و رسیدگی به كار و زندگی سادات دودمان ابوطالب و مسؤولیت نظارت بر دیوان مظالم و سرپرستی زائران خانه خدا را كه از منصبهای مهم آن روز بود به عهده داشت. مادرش نیز بانویی بزرگوار و دانشمند بود كه شیخ مفید پیشوای شیعیان كتاب ((احكام النساء)) را به خاطر او تالیف و تدوین كرده است.
سید مرتضی تا آن زمان كه خود بر فراز كرسی استادی تكیه زد در نزد شماری از پاكان عصر خویش برای فراگیری علوم آسمانی به ادب زانو زد و بهره ها برد که برخی از آنها عبارتند از:
شیخ مفید (متوفی 413 ق) ، ابومحمد هارون فرزند موسی تلعكبری (متوفی 380 ق)، شیخ محمد صدوق (متوفی 381 ق)، حسین بن علی بابویه برادر شیخ صدوق و...
حوزه درس او ویژگیهایی داشت كه به سختی می توان نمونه آن را در درس دیگر عالمان یافت . از ویژگی مجلس درس او این بود كه همه گونه افراد با هر عقیده ای می توانستند در محضر او حضور یابند و از علوم مختلفی كه وی تدریس می كرد استفاده نمایند.
خصوصیت دیگر حوزه درس او این بود كه به هر شاگردی به فراخور حالش شهریه می پرداخت . نقل شده كه این استاد بزرگوار به شاگرد ممتازش شیخ طوسی ماهانه دوازده دینار می پرداخت .
ویژگی دیگر درس او این بود كه بزرگان بسیاری در آن شركت می كردند، حتی گاهی استاد عالی قدرش شیخ مفید رحمه الله نیز در درس او حضور می یافت.
تالیفات سید مرتضی
خداوند متعال به سید مرتضی ذوق و استعدادی سرشار داده بود و او نیز از این نعمت بزرگ الهی به خوبی بهره برداری كرد و در نتیجه تلاش و كوشش در مدتی نه چندان طولانی هنرمندی صاحب قلم ، شاعری متعهد مجتهدی عارف ، محققی توانا،اسلام شناسی ورزیده و آگاه و خدمتگزاری لایق و دلسوز برای اسلام و مسلمانان گردید. او علاوه بر داشتن مسؤ ولیتهای مهم اجتماعی و تربیت شاگردان تاءلیفات مهمی در زمینه فقه و اصول ، تفسیر، علوم قرآن ، كلام ، حدیث و ادبیات به جامعه عرضه كرد كه تعدادی از آنها در ایران و كشورهای عربی چاپ و منتشر شده است و دانشمندان و ادبا از آنها استفاده می كنند.
مرحوم علامه امینی در الغدیر نام 86 اثر او را بیان كرده .و مرحوم سید محسن امین نیز نام 89 كتاب وی را برشمرده و آنها را ستوده است .
یكی از كتابهای وی دیوان معروف او با بیست هزار بیت است . او علاوه بر مقام علمی و اجتهاد دارای ذوق شعر و ادب بود و در زمان ایشان غیر از برادرش سید رضی شاعری همانندش نبود. كتاب دیگر او ((امالی )) است كه در موضوع فقه و تفسیر و حدیث و شعر و فنون ادب است .
نكته مهمی كه در تالیفات وی وجود دارد این است كه در هر زمینه كه وارد تحقیق شد سنگ تمام را گذاشته و آنچه در آن قابل بحث و تحقیق بوده بیان كرده است . از این رو بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران حضرت امام خمینی (ره) در مورد كتاب ((شافی )) كه در بحث امامت نگاشته شده ، چنین فرموده است :
((كتاب شافی سید مرتضی علم الهدی (متوفی در سال 436) كه بهترین كتابها و مشهورترین مصنفات در این باب است در دسترس همه است ؛ كه هر چه متاءخرین درباره امامت نوشتند، كمتر از آن است كه در شافی سید مرتضی تحقیق كرده است)).
سید مرتضی سرانجام پس از عمری پربار و انجام كارهایی بزرگ و ارزنده در حدود هشتاد سالگی در روز یكشنبه 25 ربیع الاول 436 ق . در شهر بغداد به جوار حق شتافت و به دست ((ابوالحسین نجاشی )) و با كمك ((محمد بن حسین جعفری )) و ((سلار بن عبدالعزیز)) و دیگر شاگردانش غسل داده شد و سپس فرزندش سید محمد بر او نماز خواند و در خانه اش واقع در محله كرخ به خاك سپرده شد و با مرگ او یكی از چهره های درخشان قرن چهارم در بغداد افول كرد. پس از مدتی پیكر مطهر او به كربلا منتقل شد و جوار جد بزرگوارش حضرت سید الشهدا علیه السلام در كنار قبر برادرش سید رضی در مقبره ابراهیم مجاب (نیای بزرگشان ) دفن گردید.
معرفی اجمالی کتاب:
سید مرتضی، متکلم بزرگ امامیه، با نگارش الشافی فی الامامه، اشکالات و شبهات مطرح شده در المغنی فی ابواب التوحید و العدل، اثر قاضی عبدالجبار معتزلی، را در باب امامت پاسخ گفته است.
سید مرتضی اشکالات و نقض هایی را که قاضی عبدالجبار در کتاب المغنی فی ابواب التوحید و العدل و در جلد بیستم آن بر عقیدۀ امامیه در باب امامت وارد کرده، در الشافی پاسخ گفته است. وی به صورت گزینشی به اشکالات و ردیه های قاضی در مباحث امامت عامه و خاصه پاسخ داده، اما عناوین و موضوعاتی که برای پاسخگویی انتخاب نموده و به بحث کشیده است و نیز حجم کمّی کتاب، گواه اهتمام او بر جامع و مانع نمودن کتابش در تمام مباحث امامت اعم از امامت عامه و خاصه دارد. این کتاب در ۲۲ فصل تنظیم شده است.
انگیزه و تاریخ نگارش کتاب
اشکالات و شبهاتی که قاضی عبدالجبار به عنوان شیخ معتزله بر عقیدۀ امامیه در باب امامت وارد کرده است و تاختن او بر امامیه خصوصاً بر سر مسئلۀ غیبت امام عصر علیه السلام و قرابت نگارش کتابش، المغنی، با دهه های اولیۀ غیبت کبرا و کانون توجه قرار گرفتن موضوع امامت و رهبری جامعۀ اسلامی از سوی متکلمان مسلمان و به ویژه امامیه در آن مقطع، شاید مهم ترین انگیزه برای سید مرتضی در تألیف چنین کتابی باشد.
عامل دیگری که انگیزه ساز نگارش این کتاب می تواند باشد، غلبۀعقل گرایی در تحلیل مسائل کلامی در میان معتزله و امامیه است؛ و این قرابت، بعضی از تراجم نویسان چون ذهبی و ابن حجر عسقلانی را به خطا انداخته است؛ چراکه ایشان سید مرتضی را در شمار معتزله ذکر می کنند!
بنابراین، سید مرتضی با تألیف چنین کتابی صف خود را از معتزله جدا می کند و با پاسخ به اشکالات قاضی، مقایسه ای میان تفکر معتزلی و شیعۀ اثناعشری انجام داده و دیدگاه امامیه را به همگان می نمایاند؛ افزون بر آن، از گمان هایی نظیر اینکه معتزله تنها در برخی موارد جزئی با امامیه اختلاف دارند و یا اینکه این دو مذهب کلامی به یکدیگر وابسته اند، پرده برمی دارد.
از تاریخ نگارش کتاب، اطلاع دقیقی در دست نیست؛ با توجه به مقدمۀ المقنع فی الغیبه و اشاره ای که به این کتاب در الذخیرۀ خود دارد، مشخص است که الشافی قبل از این دو کتاب به نگارش در آمده است؛ اما به تاریخ اتمام یا آغاز نگارش آن اشاره ای نکرده است.
روش مؤلف در این کتاب
سید مرتضی، شبهات قاضی عبدالجبار را، آن چنان که خود در مقدمۀکتاب اظهار نموده، به خلاف میل باطنی اش به اختصار پاسخ گفته است.
سید مرتضی در نقل قول از المغنی نیز شیوۀ اختصار را در پیش گرفته است؛ وی تنها ابتدای هر شبهه و یا بخشی خاص از سخن قاضی را ذکر می کند؛ ولی در انتقال مطلب به خواننده، یا به عبارت بهتر، روشن نمودن موضع خطای سخن قاضی و شبهه ای که مقصود او بوده، موفق است.
سید مرتضی در کتابش فضای یک مناظرۀ رودررو را برای خواننده بازسازی می کند؛ وی به گونه ای به قاضی پاسخ می دهد که مخاطب با خواندن کتاب احساس می کند قاضی در مقابل سید مرتضی بوده است. گاه برای محکم نمودن کلامش، با آوردن شبهات و اشکالاتی فرضی از سوی قاضی و پاسخ گفتن به آن، خواننده را مجاب می کند.
وضعیت نشر:
قدیمی ترین نسخۀ چاپی کتاب، به صورت چاپ سنگی متعلق به سال ۱۳۰۱ هجری در ایران است و همان نسخه ای است که شیخ آقابزرگ تهرانی در الذریعه از آن یاد می کند.
این کتاب یک قرن به فراموشی سپرده می شود تا اینکه در سال ۱۴۱۰ هجری، مؤسسۀ انتشاراتی الصادق، در ۴ جلد اقدام به چاپ و نشر آن می کند که همان نسخۀ تصحیح شده الشافی توسط عالم جلیل القدر، سید عبدالزهراء الخطیب الحسینی، است. این کتاب حدود ۱۷ سال تجدید چاپ نشد تا در سال ۱۳۸۴ دیگربار همان مؤسسه دست به انتشار آن به صورت دوجلدی زد.
از الشافی سه تلخیص به دست ما رسیده است؛ تلخیص شیخ طوسی با عنوان تلخیص الشافی؛ و دو تلخیص دیگر با عنوان ارتشاف الشافی من سلاف الشافی و صفوه الصافی من رغوه الشافی از جناب سید بهاءالدین محمد بن محمدباقر الحسینی السبزواری، از علمای قرن ۱۲، که مختصرتر از تلخیص قبل هستند.
مشهورترین تلخیص، همان خلاصۀ شیخ طوسی است که امروزه در دسترس بوده و چند ناشر هم به چاپ آن اقدام کرده اند.
تهیه شده در معاونت پژوهش (واحد علمی سایت)