زندگی نامه شیخ حر عاملی

زندگی نامه شیخ حر عاملی

تهیه و تنظیم: روح الدین مهدوی خواه

تذکر: مقاله حاضر تلفیقی از مقالات مختلف اینترنتی است.      

محمد بن حسن بن علی بن محمد بن حسین، معروف به شیخ حر عاملی در شب جمعه 8 رجب سال 1033 هجری در خانواده‌ای اهل علم و علاقه‌مند به خاندان رسول خدا صلی‌الله علی هم اجمعین در روستای مشغر، یكی از بخش‌های منطقه جبل عامل (جبح) (1 ‌) دیده به جهان گشود. (2) .  منطقه جبل عامل به دست ابوذر غفارى شیعه شد و توسط آن سردار بزرگ اسلام با اهل بیت رسول خدا صلى الله علیهم اجمعین آشنا گشت. (3) وی از ابتدا مورد تعلیم و تربیت

پدر و عموی خویش قرار گرفت و پس از آن در نزد اساتید بزرگی به علم‌آموزی پرداخت.

جبل عامل زادگاه شخصیت‌های برجسته‌ای از عالمان شیعه همچون محقق ثانی، شهید اول، شهید ثانی (4)و شیخ بهایی است که تشیع آن ریشه در تبعید ابوذر دارد.  شیخ حر عاملی در کتاب «امل الامل» دراین‌باره می‌نویسد(5): «هنگامی که در زمان عثمان ابوذر به شام تبعید شد و مدتی در آنجا ماند گروه زیادی در آن سامان شیعه شدند. سپس معاویه او را به روستاها تبعید کرد و او به جبل عامل آمد و از آن روز مردم به تشیع رو آوردند.» گذشته از این، قاضی نورالله شوشتری می‌افزود: «...هیچ قریه‌ای از آن نیست که جمعی از فقها و فضلای امامیه در آنجا نباشند.»(6)

نسب شیخ حر عاملی مشغری با 36 واسطه به حر بن یزید ریاحی شهید و آزادمرد حادثه کربلا می‌رسد. علامه امینی می‌نویسد: «از این خاندان گوهر خیز (حر) مردانی برخاسته‌اند که دیر زمانی بر مسند دانش و تقوا نشسته‌اند و مشعل هدایت دین آموز و دنیا ساز، پیشوا و رهبر و دانشمند و پرهیزکار بودند.»

آیت‌الله العظمی سید شهاب‌الدین مرعشی (ره) در سجع البلابل درباره خانواده مادر شیخ می‌نویسد: «مادر بزرگوار حر عاملی دختر علامه شیخ عبدالسلام فرزند حراست که دختری فاضل و ادیب بود.»

شیخ حر درباره پدربزرگ مادری خود می‌نویسد: «او دانشمندی عظیم الشان و بلندپایه و زاهدی عابد و پارسا و فقیهی حدیث دان و مورد اعتماد بود که زهد و عبادت هیچ کس به او نمی‌رسد. او در فقه و ادبیات عرب استادی زبردست بود.» (7)

گذشته از زهد و پارسایی پدربزرگ مادری‌اش شیخ حر از پدربزرگ پدری خود نیز شهادت را چون سر سلسله این خاندان حر بن یزید بن ریاحی به ارث برده بود. شهید شیخ علی فرزند محمد حر عاملی مشغری پدربزرگ شیخ حر عاملی است.  

شیخ حر عاملی درباره پدربزرگ ادیب ودانشمندش می‌نویسد:«او عالمی فاضل و عابدی ستوده کردار و عظیم‌الشأن و شاعر کارآزموده و ادیب بود تحصیلاتش نزد شیخ حسن (مؤلف کتاب معالم) و سید محمد (مؤلف مدارک) و دیگر استادانش صورت گرفت... نویسندگان ریاض العلماء و روضات الجنات، نجوم السماء و دیگر فرهنگ‌های رجال از او تجلیل کرده و نوشته‌اند که بر اثر مسمومیت شهید شد.» از این شهید بزرگ چهار فرزند بر جای ماند(8)شیخ حسین که دارای فضل و دانش و شیواگویی و شاعر و فردی شایسته بود.شیخ محمد که به گفته شیخ حر عاملی فاضلی دانشمند و محققی دقیق و حافظ قرآن و عابد و شاعری کارآزموده و ادیب و شخصی مورد اطمینان بود.

شیخ حسن (پدر شیخ حر عاملی) شیخ حر درباره ویژگیهای پدر عالم خود می‌نویسد: «او دانشمندی فاضل و زبردست و ماهر و شایسته و ادیب و فقیه و مورد اعتماد بود. وی حافظ قرآن و آشنا به رشته‌های علوم عربی و فقه و ادب بود. مردم در مسائل فقهی به ویژه مسائل ارث به او مراجعه می‌کردند.(9)»

برادر کوچک‌تر حر، احمد بن حسن، از عالمان امامی بود و به تاریخ‌نگاری علاقه خاص داشت. وی کتابی در تفسیر قرآن، دو اثر تاریخی، حاشیه‌ای بر المختصر النافع و چند اثر دیگر تألیف کرده است. کتاب «الدُّرالمَسْلوک فی أخبار الأنبیاء و الأوصیاء و الخلفاء و الملوک» او تاریخ عمومی است که درآن به ذکر حوادث تا سال 1086 ق، پرداخته و در پایان، اطلاعاتی درباره خود، مانند سفر به عتبات در 1070 ق، سفر حج در 1071 ق و مجاورت در مشهد در 1086 ق، ذکر کرده است. وی در این بخش از کتاب خود اشاره کرده که در 1084ق، که وی در مشهد سکونت گزیده بود، زلزله‌ای رخ داد که به ویرانی گنبد حرم و دو مناره مسجدجامع انجامید و به فرمان شاه‌سلیمان صفوی، بار دیگر بناهای ویران شده، بازسازی شد. وی بعد از درگذشت برادرش، شیخ حرّ، شیخ‌الاسلام مشهد شد. در 1115 ق، شاه‌سلطان حسین او را به اصفهان فراخواند.

دیگر برادر حرّعاملی، شیخ زین‌العابدین، نیز از عالمان امامی بوده و شعر نیز می‌سروده است. شرحی با عنوان «المناسک المَرویة فی شرح الإثنَیْ عشریة الحَجّیة» بر رساله حج شیخ‌بهایی و اثری در تاریخ به زبان فارسی نوشته است. وی در هنگام بازگشت از سفر حج، در 1078 ق، در صنعا درگذشت. دیگر برادر حرّ، شیخ‌علی، نیز عالمی فاضل بود که نزد پدرش و شیخ‌حرّ تحصیل کرد. وی در 1078ق، درگذشت.

شیخ‌حرّ چهار پسر به نامهای محمدرضا، حسن، احمد، محمود و دختری داشت که به امّ سید صالح مشهور بود و همسر شاگرد حرّعاملی، سیدمحمد بن ابراهیم شرف‌الدین، (نیای مادری سید حسن صدر ) بود. از محمدرضا، همچون پدرش، به عنوان فقیه و محدّثی اخباری یاد شده است. از جمله آثار او تدوین مجموعه‌ای از اشعار شیخ‌بهایی بوده است.

شیخ حر تحصیلاتش را در زادگاهش مشغری و نزد پدر، عمو و جمعی دیگر از عالمان آن دیار آغاز کرد. در جبع نیز نزد عمو و زین الدین محمد(نوه صاحب معالم) و تعدادی از مشایخ آن دیار تحصیلات خود را ادامه داد. وی تا 40 سالگی در منطقه جبل عامل زندگی میکرد و در این مدت دوبار به سفر حج مشرف گردید. 

شیخ حر در سال 1073 ق، برای زیارت ائمه معصومین (علیهم السلام) به عراق رفت و از آنجا برای زیارت امام رضا (علیه السلام) عازم مشهد مقدس گشت و در آنجا ساکن شد. در سالهای 1087 و 1088 ق، نیز دوبار به زیارت حج و ائمه معصومین در عراق مشرف شد و بعد از آن به اصفهان رفت و به دیدار عالمان بزرگ اصفهان مانند علامه مجلسی نایل آمد. وی در آن سفر به علامه مجلسی اجازه روایت داد و علامه نیز به شیخ حر اجازه روایت داد. در همین سفر، منصب قاضی‌القضاتی و شیخ‌الاسلامی خراسان، از سوی شاه سلیمان صفوی به او رسید، گرچه از پذیرش آن خودداری می‌کرد. شیخ حر عاملی بعد از آن به مشهد مقدس بازگشت.

اساتید وشاگردان :

اساتید :

شیخ حُر عاملى در وطن خود جبل عامل در طول زندگی خود نزد اساتید بزرگى به فراگیرى علوم آل محمد صلى الله علیهم اجمعین پرداخت و از آنان بهره‏هاى فراوانى برد كه اثر مهمى در رشد و نمو او داشت و او را آماده ساخت تا عالمى بزرگ و مجتهدى نام آور گردد.که برخی از آنها عبارت‌اند از: 

1. پدرش حسن بن علی (متوفای ۱۰۶۲ هجری)

2. عمویش شیخ محمد بن علی حُر (متوفای ۱۰۸۱ هجری)

3. جد مادری، شیخ عبد السلام بن محمد حُر.

4. دایی پدرش شیخ علی بن محمود عاملی.

5. شیخ زین الدین، صاحب معالم و فرزند شهید ثانی.

6. شیخ حسین ظهیری.

7. سید حسن حسینی عاملی.

8. شیخ عبد الله حرفوشی.

9. سید میرزا جزایری نجفی.

10. شیخ علی نوه شهید ثانی.

11. علامه شیخ حسین فرزند حسن بن ظهیرالدین عاملی ظهیری.

12. علامه مجلسی كه مشهورترین و بزرگترین استادان شیخ حُرّ عاملی بوده و غواص دریاهای اخبار و احادیث شمرده می‌شود. شیخ حُرّ در موارد زیادی در كتاب امل الآمل تصریح كرده كه از مرحوم مجلسی حدیث نقل كرده است.

13. فیض كاشانی كه زینت فقهای حدیث شناس و الگوی سالكان است. تصریح به نام وی را به خط برخی از شاگردان او دیده‌ام.

14. علامه مولی محمدطاهر فرزند محمدحسن شیرازی نجفی، نویسنده كتاب های مشهور مثل «حجه الاسلام در شرح تهذیب الاحكام» و «حكمه العارفین» و «فوائد الدینیه در حكماء صوفیه» و غیر این ها. شیخ حر به شاگردی نزد این استاد در كتاب امل الآمل تصریح كرده است.

15. علامه محقق آقا حسین خوانساری، شارح كتاب دروس.

16. علامه سید هاشم بحرانی، صاحب تفسیر البرهان.

17. مولی محمد کاشی(10)

18. علامه مولا محمد كاشانی مقیم قم

شاگردان:

شيخ حر تنها مرد تتبع، تحقيق و نگارش نبود بلكه در تدريس و تربيت شاگردان از مردان موفق زمان خود به شمار مي‌رفت. محل تدريس او در مشهد مقدس، صحن حضرت ثامن الائمه بود. گرچه به درستي از عدد شاگردان شيخ اطلاعي در دست نيست، از مكان و گفتار هم عصران شيخ اينچنين به نظر مي‌آيد كه درس شيخ يكي از باشكوه‌ترين كلاسهاي درس در عصر وي بوده است . از شمار بسيار شاگردان و آنان كه از شيخ حر روايت نقل كرده‌‌اند مي‌توان به افراد ذيل اشاره كرد:

1. شیخ مصطفی بن عبد الواحد بن سیار حوبز.

2. شیخ محمد رضا فرزند شیخ مصطفی.

3. شیخ حسن فرزند دیگر شیخ مصطفی.

4. سید محمد بن محمد باقر حسینی اعرجی مختاری نائینی.

5. سید محمد بن محمد بدیع رضوی مشهدی.

6. مولی محمدفاضل بن محمد مهدی مشهدی.

7. سید محمد بن علی بن محیی الدین موسوی عاملی.

8. مولی محمدصالح بن محمد باقر قزوینی مشهور به روغنی.

9. مولی محمدتقی بن عبد الوهاب استرآبادی مشهدی.

10. مولی محمدتقی دهخوارقانی قزوینی.

11. سید محمد بن احمد حسینی گیلانی.(11)

 

سیر تدوین حدیث :

 

 حدیث منبع عظیم قانون‌گذاری و فرهنگ اسلامی شیعیان است. در صدر اسلام، دانش اسلامی منحصر به متن قرآن و سخنان رسول اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) بوده و بعداً که علوم دیگر پدید آمد، همه و همه با جدیت توأم بوده؛ زیرا قرائت قرآن با سلسله سند به پیغمبر می‌پیوست؛ چنانکه تفسیر، جز منقولاتی روایی، بیش نبود. به همین جهت، چون از طبقه صحابه که دانش آنان منحصر به کتاب و سنت بود، بگذریم، عالمان دانشهای اسلامی، همه از حدیث بهره وافی داشتند و بالاخره حدیث، مایه و پایه همه علوم متداول بود.

 اهمیت حدیث به قدری است که پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) و دیگر معصومین (علیهم السلام) از آن تمجید فراوان به عمل آورده و با تعبیرات مختلف، مردم را ترغیب به تعلیم، تعلم، حفظ، کتابت، قرائت، روایت و درایت آن نمودند. امام صادق (علیه السلام) می‌‌فرمایند: 

«اعرفوا منازل الناس منا علی قدر روایاتهم عنا»(12)«منزلتهای مردم را نزد ما، به مقدار روایاتشان از ما بدانید.» برخلاف دیدگاه اهل سنت که نگارش حدیث را از اواسط قرن دوم هجری آغاز کردند، پیروان اهل بیت (علیهم السلام) همواره درصدد نقل و تدوین حتی در زمان حیات پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) بودند و از این نظر لااقل یک قرن، شیعه در تدوین و کتابت حدیث از اهل سنت جلوتر است و به قول "ذهبی" در "میزان الاعتدال"؛ اگر تلاش این گروه (شیعه) نبود، تمام آثار نبوی از بین می‌رفت و مفسده بزرگی در دنیای اسلام پدید می‌آمد(13) "شهید مطهری" نیز در این باره می‌گوید: «با اینکه اهتمام به استماع و ضبط و نقل احادیث، هم در میان عامه وجود داشت و هم در میان پیروان اهل البیت، یک تفاوت اساسی در قرن اول هجری میان عامه و میان پیروان اهل البیت بود و آن این که، مدت یک قرن به پیروی از دستور خلیفه دوم و نظر برخی صحابه دیگر، نوشتن و کتابت حدیث را مکروه می‌شمردند. ولی پیروان اهل البیت از همان صدر اول، همچنانکه نسبت به استماع و ضبط و نقل احادیث، اهتمام می‌ورزیدند، نسبت به کتابت آنها نیز اهتمام داشتند.»(14) 

 

عصر نقل و ضبط حدیث:

 

 از زمان پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) ، ، تقید به نقل و تدوین حدیث داشتند، که "شهید مطهری" در این باره می‌گوید: «اولین و دومین کتاب حدیثی شیعه یکی کتابی است به خط علی (علیه السلام) که در نزد ائمه اطهار (علیهم السلام) بوده و ائمه گاهی آن را به دیگران ارائه می‌داده‌اند و یا از آن نقل می‌کرده‌اند که در کتاب علی، چنین آمده است، دیگر کتابی است به نام «مصحف فاطمه (سلام الله علیها) ». از این دو کتاب که بگذریم، اولین کتاب حدیثی کتاب "ابورافع"، غلام آزاد شده رسول خداست که در سنن و احکام و قضایا، نوشته است.»(15)  بعد از این نیز، خاندان پیغمبر و پیروانشان در حفظ و تدوین حدیث همان راه را ادامه دادند، که تنها در زمان امام صادق (علیه السلام) چهارصد کتاب به نام «اصول اربعمأة» تدوین کردند.(16) 

 به هر حال اصحاب ائمه از زمان امیرالمؤمنین (علیه السلام) تا زمان حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در علوم اسلامی بیش از 6600 کتاب نوشتند.(17)

 

عصر نشر و گسترش حدیث:

 

 باید توجه داشت که مکتوبات حدیثی عصر پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) و ائمه (علیهم السلام) در ابواب مخصوص و مسائل محدودی بوده است؛ زیرا به دلیل حضور پیشوایان دین و امکان مراجعه به آن ذوات مقدس، جهت رفع مشکلات شرعی، انگیزه‌ قوی و نیرومندی برای تدوین جوامع حدیثی، که در بردارنده جمیع ابواب مختلف دینی از قبیل عقاید، احکام و اخلاق باشد، موجود نبود. اما با آغاز غیبت امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) نیاز به تدوین و گردآوری مجموعه‌های بزرگ حدیثی به شدت احساس می‌شد.

قرن چهارم و پنجم برای مسلمانان، عصر طلائی حدیث می‌باشد. جامعه تشیع در این زمان که امام معصوم (علیه السلام) را در پرده غیبت داشت، احتیاج شدیدی را احساس می‌کند که آنچه در متن و واقع اصل دین است، بداند و مورد اعتقاد و عمل قرار دهد. به همین جهت علماء شیعی، به تدوین کتابهای روایی همت گماشته، که از آن میان «کتب اربعة» از اهمیت والائی برخوردار می‌باشد.

این دوره با حرکت علمی «کلینی» آغاز شد، تا مکتب حدیث نگاری اهلبیت را پی نهد و با تلاشهای پیگیر و بی‌وقفه «صدوق» بنای مستحکم ضبط و نشر حدیث را بر آن مکتب بنیان نهاد و «شیخ طوسی» نیز این حرکت را ادامه داد تا کتب اربعة را تکمیل نمایند.

اما کتب اربعة عبارتند از:

1.  «کافی»: این کتاب تالیف "ثقة الاسلام کلینی" (متوفی 328 یا 339 هـ.ق) است. شخصیتی که همه علمای رجال، وی را توثیق کرده‌اند.

2.  «من لایحضره الفقیه»: این کتاب دومین جامع حدیثی معتبر شیعه است و مؤلف آن "شیخ صدوق" (متوفی 381 هـ.ق) می‌باشد.

3.  4. «تهذیب الاحکام» و «الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار»: این دو کتاب که به تهذیبین معروف‌اند، تالیف "شیخ طوسی" ‌ُ‌(شیخ الطائفه) (385 – 460 هـ.ق) می‌باشد.

 

عصر احیای حدیث:

  

پس از گذشت دوران این سه بزرگوار، تلاش علمی و تحقیقی در موضوع گردآوری، تدوین و تالیف حدیث رو به خاموشی نهاد، تا اینکه پس از گذشت پنج قرن سکوت زمستانی، در قرن یازدهم هجری، بزرگان و نوابغی از عالم تشیع به این امر مهم همت گماشته، با استفاده از زمینه مناسبی که در پرتو حکومت صفویان به وجود آمده بود، تلاش فراگیری را در این باره پی‌گرفتند.

 

شیخ حر عاملی و تحول در حدیث:

 

روشهای علمی و تحقیقی شیخ حر عاملی:

  

"شیخ حر عاملی" در تدوین کتابهای روائی و حدیث از روشهای برجسته و علمی خاصی استفاده می‌کرد که اشاره اجمالی به آنها ضروری می‌نماید:

1.  دسته‌بندی و تبویب احادیث همراه با تدوین آن در موضوعات مختلف؛ فقه – اصول فقه- عقاید قرآن – رجال- اخلاق- طب.

2.  استفاده از نسخه‌های متعدد و عبارات متفاوت احادیث؛ "شیخ" برای این کار به منابع فراوان در هر باب، رجوع می‌کرد.

3.  جمع‌آوری احادیثی که در وادی پراکندگی پنهان مانده است و اگر کسی بخواهد بر آنها مطلع شود محتاج به صرف وقت زیادی است، به عنوان نمونه "شیخ" کتاب «اثبات الهداة» را در اثبات نبوت و امامت و بیان معجزات رسول اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) و ائمه (علیهم السلام) به نگارش درآورد.

4.  جمع‌آوری احادیثی که از قول خداوند متعال می‌‌باشد را به صورت کتابی مستقل درآورد و نام آن را «جواهر السنیه» می‌گذارد."شیخ" در قسمتی از مقدمه آن می‌نویسد: «البته اینها در میان علماء به احادیث قدسی معروف هستند، هر چند من پیشتر ندیده بودم که آنها را در یک کتاب جمع و نشر کرده باشند از همین رو علاقه‌مند شدم به اینکه، نخستین کسی باشم که آنها را در یک کتاب جمع کرده است.»(18) 

5.    تحقیق پیرامون احادیث مشکل و پیچیده و آسان کردن فهم آنها.

6.  اثبات موضوعات مختلف دینی و بررسی و نقد شبهات آنان با استفاده از احادیث در کتابهائی چون؛ «الاثنی عشریه فی الرد علی الصوفیه» – «کشف التعمیه فی حکم التسمیه» – کتابی در رد نظرات اهل سنت – کتابی در اثبات متواتر بودن قرآن و....

  اما خود "شیخ" به بررسی مشکلات جوامع حدیثی شیعه می‌پردازد که در مقدمه «وسائل الشیعه» به آن اشاره کرده و می‌گوید: «کسی که کتب حدیثی را مطالعه کند، درمی‌یابد که احادیث نقل شده در آن جوامع حدیثی، چنین اشکالاتی دارد؛ طولانی بودن کتاب‌ها – تشتت اخبار و روایات- صعوبت تحصیل – اختلاف در روایات  - زیادی در تکرار حدیث- کم بودن احادیث در باب مسائل شرعیه و...»(19)

 

 

    

آثار ماندگار شیخ حر عاملی :

شیخ حر طی دوران حیات پربار خود دست به تالیفات ارزشمندی زد و خدمات ارزنده‌ای را به عالم تشیع عرضه کرد. بخشی از آثار و کتب شیخ حر توسط خود او در کتاب امل‌الامل یاد شده است که در مجموع 24 عنوان می‌باشد.‌ البته، علمای اهل تحقیق، آثار علمی شیخ را بالغ بر 55 کتاب و رساله می‌دانند و بخشی از آنها به چاپ رسیده است؛ از میان مهم‌ترین تالیفات رسایل و کتب ارزشمند شیخ که در تالیف همه آنها، دفاع از مبانی گرانقدر دین را وجهه همت خود قرار داده بود، می‌توان به کتاب گرانسنگ وسائل‌الشیعه اشاره کرد. ما دراین جا بعضی ازآثار شیخ را اجمالا مورد برسی قرار می دیم ودر آخر کتاب وسایل الشیعه را تفصیلا برسی می کنیم . نكته‌ای كه در بیشتر آثار شیخ حُرّ دیده می‌شود تقسیم بندی فصل ها و بخش های آن هاست كه به عدد معصومین یا ائمه اطهار به دوازده یا چهارده قسمت فصل بندی و تقسیم نموده است. این امر نشان از عشق و علاقه او حتی به عددی است كه یادآور وجود آن بزرگواران است. 

1) جواهر السنیّه: 

شیخ در نخستین گام و در اولین تجربه نگارشی به جمع‌آوری احادیث قدسی كه همان كلام خداوند متعال است، می‌پردازد و چند سالی را در تدوین این احادیث به صورت كتابی مستقل می‌كوشد. او در تنظیم این اثر گرانبها نخست به قول پروردگار پیرامون انبیاء ـ از حضرت آدم علیه السلام تا خاتم مرسلین صلی الله علیه و آله ـ و سپس به احادیث مربوط به ائمه اطهار رو می‌كند و در خاتمه كتاب را با احادیث اخلاقی (در تاریخ 1056(20) به پایان می‌رساند. شیخ حر عاملی در قسمتی از مقدمه آن می‌نویسد: «...البته این ها در میان علما، به احادیث قدسی معروف هستند هر چند من پیش تر ندیده بودم كه آن ها را در یك كتاب جمع و نشر كرده باشند. از همین رو علاقه‌مند شدم به این كه نخستین كسی باشم كه آن ها را در یك كتاب جمع كرده است...».(21) 

2) صحیفه ثانیه: 

شیخ حُرّ عاملی در مقدمه این كتاب می‌نویسد: صحیفه سجادیه كامل كه قمستی از دعاهای امام زین العابدین علیه السلام را دربردارد به مهمات دین و دنیا مربوط است. من به خاطر علاقه‌ای كه برای جمع و تركیب این دعاهای پراكنده و متفرق داشتم در صحیفه دوم سایر دعاهای آن حضرت را كه علمای بزرگوار نقل كرده‌اند، گرد آوردم. پس بر شما باد كه این صحیفه شریف را با اولی همراه داشته، آن ها را تلاوت كنی. (22)

محدث جزایری در اول شرح ملحقات صحیفه می‌نویسد باید جمع احادیث قدسی را (برادر قرآن) و صحیفه ثانیه را (خواهر قرآن) نام نهاد(23)

 3) الایقاظ من الهجعه برهان علی الرجعه: 

شیخ آقا بزرگ درباره این كتاب می‌نویسد: شیخ در امل الآمل می‌گوید: «این كتاب حاوی بیش از ششصد حدیث و شصت و چهار آیه و ادله بسیاری از قدما و متأخرین و جواب شبهات در این موضوع است.» شیخ حُرّ در سال 1075 نگارش این كتاب را به اتمام رساند(24) 

 4) خلق الكافر: 

شیخ آقا بزرگ تهرانی می‌نویسد: «...(مؤلف در این كتاب) آن چه در زمینه خلقت كافر به ذهنش رسیده است به رشته تحریر درآورده است. در آن به ذكر احادیثی پرداخته است كه نهی از بحث در قضا و قدر و امر به تكلم در مسأله بداء شده است(25)

 5) الفوائد الطوسیه: 

شیخ حر در مقدمه این كتاب می‌نویسد: «این كتاب پاسخ برخی از احادیث مشكل و دُرّهای تحقیق بعضی از مسائل پیچیده‌ای است كه اهل علم و كمال در زمان اقامتم در طوس سؤال نموده‌اند(26)  

 6) بدایه الهدایه: 

شیخ حُرّ عاملی پیرامون انگیزه نگارش این كتاب می‌نویسد: «گروهی از برادران مؤمن كه خواهان حق و حقیقت بودند از من درخواست كردند تا در حد توان احادیث مربوط به واجبات و محرمات را جمع‌آوری نمایم و در مواردی جزئی مستحبات و مكروهات و مباحات برگرفته از روایات ائمه اطهار در این زمینه به طور خلاصه آورده شود و(27) 

7) امل الآمل: 

شیخ در جلد دوم این كتاب (ص 370) انگیزه نگارش این اثر را رؤیایی ذكر می‌كند كه در سال ورود به مشهد (1073 ه‍.ق) دیده است. او به دلیل مشاغل بسیار 23 سال بعد، آن را به رشته تحریر در می‌آورد. 

در این باره نوشته‌اند: شروع تألیف این كتاب سال 1096 ه‍.ق و پایانش اول جمادی الثانی (1097) بوده است. شرح حال علمای جبل عامل كه شیخ در این كتاب نگاشته 209 نفر و از علمای غیر جبل عامل 1110 نفر است(28)

 8) اثبات الهداه: 

این كتاب در اثبات نبوت و امامت و بیان معجزات پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار، از آثار شیرین و خواندنی است كه در 7 جلد به چاپ رسیده و برخی از جلدها به همت حجه الاسلام نصرالهی و برخی دیگر به قلم فقیه فرزانه حضرت آیت الله جنتی ترجمه شده است. 

شیخ در مقدمه كتاب می‌نویسد: «من به كتابی كه در این باب كافی باشد و آن چه را عقلا به گرد آوردنش علاقه‌مندند.دست نیافتم بلكه دیدم این مطالب در وادی پراكندگی پنهان مانده و كسی كه بخواهد بر آن ها مطلع شود محتاج به صرف وقت زیادی است.

 9) هدایه الاُمّه: 

شیخ حر در مقدمه این كتاب می‌نویسد:این كتابی است حاوی احكامی كه برای هر فرد ضرورت دارد. این كتاب را به خاطر پاسخگویی و درخواست گروهی از برادران دینی به رشته تحریر درآورده‌ام(29)

  10) منظومه تعلیمی: 

حرّعاملی چندین منظومه تعلیمی مانند منظومه در ارث ، زکات ، هندسه  و تاریخ پیامبر و ائمه علیهم‌السلام و غدیریه و اشعار فراوانی در رثای برخی معاصران خود سروده است. وی با برخی معاصران و همدرسان خود مکاتبات منظوم و منثور داشته و برخی از مکاتباتش با سید جمال‌الدین عاملی را در امل‌الآمل نقل کرده است.

11) دیوان حرّعاملی: 

شیخ حر را باید از شاعران شیعه بر خواند که قله فقاهت او لطافت باران شعرش را تحت الشعاع قرار داده است. چرا که او خود می گوید:

علمی و شعری اقتتلا اصطلاحاً                                     فخضع الشعر لعلمی راغماً

و العلم یابی ان اعد شاعراً                                           و الشعر یرضی ان اعد عالماً

دانش و شعرم با هم به جنگ و ستیز برخواستند                  شعرم به رغم دانشم در مقابل آن خضوع کرد

دانشم مانع می شد که من شاعر به حساب آیم              ولی شعرم خشنود می شد که من عالم به شمار آیم

شیخ آقا بزرگ درباره دیوان شعر او می نویسد: «دیوان شعرش به بیست هزار بیت شعر می رسد که به ترتیب حروف الفبا منظم گشته و با این جمله زیبا شروع می شود: (الحمدلله الذی جعل نجوم المعانی مصابیح سماء الافکار) (ستایش خدا را که ستارگان معانی را چراغ آسمان اندیشه قرار داد»

12) فی‌الغناء:

مطرح شدن بحث غنا توسط محمدباقر سبزواری، به نگارش رساله‌های متعددی در رد یا تأیید نظر سبزواری انجامید و حرّعاملی نیز در این‌باره رسالة فی‌الغناء را نگاشت. وی در رسالة فی‌الغناء، بدون اشاره به نام محقق سبزواری و فیض کاشانی ، به رد آرای آن دو پرداخته است. این رساله براساس تنها نسخه خطی شناخته شده آن در کتاب غناء، موسیقی منتشر شده است. دیگر كتاب های شیخ حر عاملی عبارتند از: 

 

• تعلیقه‌ای بر كتاب مزار تألیف علامه نسب شناس مرحوم سید شرف الدین علی حسینی مرعشی حائری. (متوفی 1316 ق)

• كتاب الفصول المهمه فی اصول الائمه. دربردارنده قواعد كلی كه از ائمه اطهار علیهم السلام درباره اصول دین و فروع دین و طب و اصول فقه و غیره وارد شده و بیش از هزار باب است و به چاپ رسیده است.

• كتابی در رد صوفیه، یك هزار حدیث موجود در آن به طور عام یا خاص در رد صوفیه است.

• كتاب اجازات: در بردارنده انبوه اجازه‌های پیشینیان است.

• كتاب كشف التعمیه فی حكم التسمیه: پیرامون نامیدن حضرت امام مهدی علیه السلام به نام اصلی اوست كه همنام پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله است.

• كتابی در اثبات این كه نماز جمعه واجب عینی است (در رد نظر علامه محمد ابراهیم نیشابوری)

• كتاب نزهه الاسماع فی الاجماع: اقسام و احكام اجماع در آن بیان شده است.

• كتابی در اثبات متواتر بودن قرآن.

• كتابی در رجال.

• كتابی در احوال اصحاب شایسته و ستایش شده پیامبر و ائمه علیهم السلام.

• كتابی درباره منزه بودن امامان معصوم از فراموشی و سهو.

• كتابی در رد نظرات اهل سنت.

• وصیت به پسرش علامه شیخ محمدرضا (به شیوه كشف المحجه علامه سید بن طاووس).

• كتابی پیرامون زیارتگاه ها و زیاتنامه‌ها.

• كتابی در اخلاق: كتاب طهاره الاعراق ابن مسكویه را شرح داده و روایاتی كه از ائمه اطهار وارد شده بر آن افزوده است.

• كتاب در ابطال مسأله عمومیت داشتن «حدیث منزلت».

• دیوان امام زین العابدین علیه السلام كه اشعار امام را گردآوری و به ترتیب حروف تنظیم كرده است (در بمبئی چاپ شده است).

• حاشیه بر كتاب كافی مرحوم كلینی.

• حاشیه بركتاب «من لایحضره الفقیه» مرحوم شیخ صدوق.

• حاشیه بر كتاب تهذیب شیخ طوسی.

• حاشیه بر استبصار شیخ طوسی.

• رساله‌ای در مناظره خود با بعضی از علمای اهل سنت در سفر حج. 

 13)وسایل الشیعه؛ یادگار ارزشمند شیخ حر عاملی:  

مهم‌ترین و مشهورترین اثر حرّ، یعنی وسائل الشیعة ، که از مهم‌ترین کتاب‌های حدیثی متأخر شیعه و پرمراجعه‌ترین منبع حدیثی فقهی نزد عالمان امامیه است، متأثر از چنین رویکردی گذاشته شده است.

نام کامل این کتاب تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسایل الشریعه است؛ موضوع این کتاب روایات فقهی شیعه است. اگرچه به مناسبت برخی از ابواب، پاره‌ای از روایات غیر فقهی نیز مانند مباحث اخلاقی و آداب در آن آمده است.

کتاب وسائل‌الشیعه از معدود کتب و جامع حدیثی عظیمی است که از زمان تألیف تاکنون مورد توجه و عنایت فقیهان، مجتهدان و صاحب‌نظران بوده است؛ چرا که اشتمال این کتاب بر احادیث فقهی همواره راهگشای دانشمندان علوم دینی و رجوع آنها به آن بوده است و امروزه نیز از ارکان اصلی استنباط احکام شرعی و اجتهاد در حوزه‌های علمیه شیعه به شمار می‌رود. به نحوی که امروزه تقریباً هیچ فقیه و مجتهدی را نمی‌توان یافت مگر آنکه مکرراً به این کتاب به عنوان سودمندترین و معتبرترین منبع استنباط احکام فقهی مراجعه کرده و از آن بهره‌ مند گشته است.

مراحل تألیف و تدوین کتاب وسائل الشیعه:

شیخ با تلاش فراوان به جمع‌آوری احادیث فقهی پرداخته و در طی 3 مرحله تألیف و تدوین احادیث مورد نظر را به اتمام رساند.

مرحله اول شامل جمع و تألیف و اضافه نمودن یا حذف و در نهایت به پایان رساندن کتاب نکاح می‌گردید.

مرحله دوم، بااضافه کردن، تهذیب و پاکنویس مطالب همراه بود.

در مرحله سوم مؤلف به تصحیح و دقت و توجه در احادیث کتاب پرداخته و در نهایت آن را در سال 1088 و قریب 20 سال به اتمام رساند. 

انگیزه تألیف کتاب وسائل الشیعة:

مرحوم شیخ حر در مقدمه وسائل الشیعه در بیان انگیزه‌اش از تألیف کتاب، ابتدا به اشکالات و مشکلاتی که در استفاده از کتابهای حدیثی همچون کتب اربعه وجود داشته است اشاره می‌کند و این‌چنین می‌گوید:

«کسی که کتب حدیث را مطالعه نماید و احادیث آن را بررسی کند و به سخنان مؤلفان آن بنگرد که گاه آن احادیث تطویل دارد و گاه برای آنها، تأویلات دور و دراز ارائه می‌کند و دستیابی به مطالب در آن دشوار است و نیز اخبار پراکنده و گوناگون و نظر نویسنده مختلف و تکرار فراوان؛ هر وقت که تصمیم می‌گرفتم که این هدف مهم را شروع نمایم، مشکلات بزرگ کار و خطر آن در برابر دیدگانم ظاهر می‌شد و به تردید می‌افتادم. تا سرانجام بارها استخاره کردم و فرمان الهی به انجام آن بود.

از آنجا که مهمترین و متعارف‌ترین کتاب فقهی در آن عصر کتاب شرایع الاسلام محقق حلی بوده است. لذا شیخ حر کتاب وسائل الشیعه را بر اساس ترتیب این کتاب تدوین کرده و غالباً ابواب با عناوین کتاب شرایع الاسلام هماهنگ است. بنابراین وسائل الشیعه را می‌توان شرح حدیثی کتاب شرایع به شمار آورد.

شیخ حر عاملی کتاب وسائل الشیعه را در ضمن سه بخش تألیف کرده‌است:

ابواب مقدمة العبادات و بخش اصلی کتاب که مشتمل بر 50 کتاب فقهی از کتاب طهارت تا کتاب دیات است.

خاتمه کتاب که شامل 12 بخش با عنوان "فایده" است.

برخی مزایا و مشخصه‌های کتاب وسائل الشیعه:

الف )جامعیت کتاب نسبت به احادیث فقهی اعم از متعارض و غیر متعارض: این اثر شامل قریب به اتفاق احادیث فقهی و از جامع‌ترین کتب احادیث فقهی شیعه است.مقایسه آمار روایات فقهی وسائل الشیعه با روایات فقهی دیگر جوامع حدیثی مؤید این نکته است. شمار روایات نقل‌شده در این کتاب بر اساس چاپ مؤسسه آل البیت 35868 حدیث است. مؤلف به کتب اربعه اکتفا نکرده و با تتبعی گسترده روایات فقهی را از بیش از 80 کتاب روایی معتبر شیعه گردآورده است.

ب )گردآوری و تنظیم احادیث با اسناد یا متون مختلف در باب مناسب و در کنار یکدیگر.

ج ) عنوان دهی ابواب مطابق فتوای خود: شیخ حر در عنوان باب‌ها برداشت خود را از احادیث باب مطرح کرده‌است. 

د ) تقدیم احادیث قوی‌تر و مطابق عنوان باب

ه ) پرهیز از تکرار حدیث

و ) تقطیع روایات: 

ز ) تعیین مصدر روایت در آغاز سند: در ابتدای سندهایی که از کتب اربعه نقل شده نام مؤلفان کتابها مقدم شده و در سایر کتابها به نام کتاب و مؤلف تصریح شده است. 

شخصیت علمی و سخنان علما

شیخ حر عاملی از برجسته‌ترین علمای شیعه در قرن یازدهم هجری به شمار می‌آید. او یکی از چهره‌های بزرگی است که مذهب شیعه را با روایات اهل بیت(ع) بیش از پیش غنی ساخت و دارای تألیفاتی ارزنده و شخصیتی مورد احترام نزد علمای شیعه است. سخنان علمای شیعه كه یا در زمان شیخ می‌زیستند و یا پس از وی؛ همگی درباره ویژگی‌های منحصر به فرد و ممتاز او داد سخن داده‌اند، همه نشان از عظمت علمی و شخصیت والای دینی و علمی شیخ حر دارد.

سید علی خان مدنی درباره وی می‌گوید: 

شیخ محمد بن حسن بن علی بن محمد حر شامی عاملی، شخصیتی برجسته و دارای مقام و منزلتی علمی است که سخن، در معرفی آن ناتوان است. فوائد ارزشمند نوشته هایش تمام جهان را فراگرفته و همچون ابر بارانی تمام سرزمین‌ها را از قطرات حیات بخش بارانش سیراب ساخته است. تألیفات او بر پیشانی روزگار همچون مروارید می‌درخشد و کلماتش در میان سطرها همچون گوهرهایی گران بها و کنار هم چیده شده است) 30) 

صاحب كتاب ارزشمند «جامع‌الرواه» و معاصر شیخ حر درباره او چنین می‌نویسد::

دیدگاه‌های شیخ در خاتمه وسائل جای مناقشات فراوان دارد ازجمله اینكه او به حجیت و اعتبار و صحت تمام احادیث كتب اربعه اصرار می‌ورزد.

«شیخ حر. علامه و استاد و رهبر، محقق دقیق، عالمی جلیل‌القدر و دارای منزلتی والا و فاضل و كامل است و در علوم مختلف تبحر و تخصص دارد. 

 خداوند عمر شریف او را طولانی گرداند و به شرافت او بیفزاید. دارای كتب زیادی است؛ از آن جمله كتاب بزرگ وسائل‌الشیعه. (31)

علامه امینی در الغدیر درباره وی می‌گوید: 

او مرواریدی بر تاج زمان و نقطه‌ای درخشان بر پیشانی فضیلت است. هرگاه در پی شناخت ایشان برآیی ایشان را آگاه به هر فنی خواهی یافت. جملات مدح و ستایش در معرفی او ناتوان‌اند. گویا او تندیس علم و دانش و ادب و تجسم فضل و کمال است. از آثار او نگارش احادیث ائمه اهل بیت علیهم السّلام در اثبات امامت و نشر فضایل و جمع آوری احکام و حکمت‌ها و مدح و ستایش آنان است و تألیفات ارزشمندش یاد او را جاودان ساخته است(32) 

نویسنده «سلافه‌العصر» نیز پیرامون شخصیت شیخ می‌نگارد:.   

شیخ حر عاملی، پرچم دانشی است كه پرچم‌های دیگر توان مقابله با او را ندارند. نفس عالم و دانش او تمام اطراف عالم را فراگرفته است. همانند باران است كه بخش‌های مختلف زمین را زنده می‌كند. 

تالیفات او بر تارك روزگاران می‌درخشد، سخنان او همانند در می‌ماند و اكنون در سرزمین فارسی زبانان (یعنی خراسان)‌ وطن گزیده است.» (33)

گفتنی است كه مولف «سلافه‌العصر» در جای دیگر از كتابش از شیخ حر به عنوان یكی از علمای شاعر نام می‌برد و او را به علم و فضل و دارای تصانیف بسیار كه در جهان پایدار است، می‌ستاید و اندكی از اشعارش را نقل می‌كند(34)

عالم بزرگ دیگر محمدصادق مشهدی چنین بیان می‌دارد: 

«استاد و مولای ما، هدایتگر تاریكی تاریكی‌های ما، برترین برترین‌ها، كامل‌ترین كامل‌ها، صاحب پرچم مستقیم، هدایتگر راه نعمت‌ها، صاحب روش نیكو، محقق كامل، محدث و معلم عامل و جمع‌آوری كننده اخبار ائمه هدی(ع)‌ شیخ حر عاملی است.» (35)

مرحوم شیخ‌عباس قمی می‌گوید:

« محمد بن حسن بن علی مشغری، شیخ محدثان و با فضیلت‌ترین متبحران عالم، فقیه هوشیار، محدث پارسا، ثقه جلیل القدر و سرچشمه بزرگواری‌ها و فضیلت‌ها و دارای تألیفات سودمندی است(36) 

درجای دیگر می فرماید:

 او صاحب «رسائل» است كه جامع و كامل است و ساحلی ندارد؛ و با تالیف آن بر مسلمانان منت نهاد.» (37

گفتنی است كه براساس منابع تاریخی موجود به دست می‌آید كه عظمت دینی و معنوی شیخ، بسیاری از علمای اصفهان را بر آن داشت تا شیخ را در جایگاه شیخ الاسلامی كه از مناصب مهم آن دوران به شمار می‌رفت، بیابند؛‌ شیخ در مشهد و در یكی از مناطق مهم ایران به این مقام دست یافت. (38) 

                                 

وفات شیخ حُرّ

شیخ حرعاملی، متعلق به شیخ المحدثین محمد بن حسن است که به شیخ حر عاملی شهرت دارد. آرامگاه وی مشهد، در شمال شرقی صحن انقلاب حرم مطهر امام رضا(ع) که از طریق پلکانی به هم مربوط شده اند. ودر بالای آرامگاه ، غرفه هایی در کنار مدرسه میرزا جعفر به چشم می خورد.شیخ حُرّ عاملی این فرزانه روزگار سرانجام در بیست و یكم ماه رمضان 1104 در هفتاد و یك سالگی چشم از جهان فروبست و در زیر گنبد حضرت رضا (علیه السلام ) كنار منبر، برادرش شیخ احمد صاحب الدرالمسلوك با هزاران نفر دیگر بر جسم مطهرش نماز گذارد و جسم مطهرش در ایوانِ حجره‌ای از حجره‌های صحن شریف امام رضا علیه السلام جنب مدرسه‌ میرزا جعفر به خاك سپرده شد(39) مرقدش در كنار حرم رضای آل محمد واسطه بین مردم و پیشوای هشتم شیعیان گشت. سلام بر او روزی كه در «مشغر» معبر نور، چشم به جهان گشود. و روزی كه در «مشهد» قبله نور، چشم از جهان فروبست

 

 

 

 

 

 

اقتباس از:

 

1) http://hozeh.tebyan.net/newindex.aspx?pid=209428

2) http://wiki.ahlolbait.com/

3) http://shakhsiatnegar.com/

4) http://mo18.blogfa.com/post-6.aspx

5) http://www.isca.ac.ir/portal/home/?news/116878/40368/113305

6) http://www.eneshat.com/attractions-city/mashhad/hore-amoli

7) http://www.pajoohe.com/fa/index.php?Page=definition&UID=31523

8) http://fa.wikishia.net/view/

9) http://erfan-islam.blogfa.com/post-35.aspx

 

 

 

 

 

ارجاعات :

 

1. سایت تخصصی امیرالمومنین علیه السلام

2. این منطقه روستایی از روستاهای دمشق در ناحیه بقاع است. (ر.ك به: حموی بغدادی، یاقوت، معجم‌البلدان، 5/134)

3. سایت تخصصی امیرالمومنین علیه السلام. 

4. اعیان الشیعه، ج1، ص199. 

5. همان، ج 1، ص 13. 

6. مجالس المؤمنین، ج 1، ص 177. 

7. امل الآمل، ج 1، ص 107. 

8. شهیدان راه فضیلت، ص 330. 

9. امل الآمل، ج 5، ص 65. 

10. بحارالانوار، ج۱۰۷، ص۱۰۴ - ۱۰۹. 

11. اثبات الهداة، ج۱، ص، ۱۰ - ۱۲. 

12. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تهران، المکتبه الاسلامیه، 1390 ق، اول، ج 2، ص 150.

13. عاشوری تلوکی، نادعلی، پژوهشی در علم الحدیث، اصفهان، گویا 1377ش، اول، ص 301.

14. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری 14 (خدمات متقابل اسلام و ایران)، تهران، صدرا، 1375ش، اول، صص 412 و 413.

15. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری 14 (خدمات متقابل اسلام و ایران)، تهران، صدرا، 1375ش، اول، صص 412 و 413.

16. قربانی، زین‌العابدین، علم حدیث و نقش آن در شناخت و تهذیب حدیث، قم، انصاریان، 1370، اول، ص 18.

17. حر عاملی، محمد، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشرعیه، قم، موسسه آل البیت، لاحیاء التراث، 1409 ق، اول، ج 20، ص 49.

18. حر عاملی، محمد، الجواهر السنیه فی الاحادیث القدسیه، مترجم؛ زین‌العابدین کاظمی خلخالی، قم، ص 5.

19. حر عاملی، محمد، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشرعیه، قم، موسسه آل البیت لاحیاء التراث، 1409ق، اول، ج 1، ص 5.

20. در خصوص اتمام این كتاب به الذریعه، ج 1، ص 271، رجوع شود. 

21. جواهر السنیه، ترجمه زین العابدین كاظمی خلخالی، ص 5. 

22. الصحیفه الثانیه السجادیه، ص 5. 

23. الذریعه، ج 1، ص 271. 

24. الذریعه، ج 2، ص 506. 

25. الذریعه، ج 7، ص 246. 

26. الفوائد الطوسیه، ص 6. 

27. بدایه الهدایه ولب الوسائل، ج 1، ص 1. 

28. ریاض العلماء، ج 5، ص 75. 

29. هدایه الامّه، ص 4. 

30. سلافة العصر، ص۳۵۹.  

31. الاردبیلی الغروی، جامع‌الرواه وازاحه الاشتباهات عن‌الطرق و الاسناد 2/90 .

32. الغدیر، ج۱۱، ص۳۳۶.

33. صدرالدین مدنی، سلافه‌العصر فی‌محاسن الشعرا بكل مصر، ص 539 

34. همان، ص 359

35. حرعاملی، اثباه‌الهداه، مقدمه سجع‌البلابل از آیه‌الله مرعشی، ص «یط»

36. الکنی و الالقاب، ج۲، ص۱۷۶.

37. قمی، الكنی والالقاب، 2/ 158 به نظیر این مطالب در دو كتاب ذیل مراجعه كنید: قمی، فوائد الرضویه، ص 473 و سفینه‌البحار و مدینه‌الحكم و الاثار 1/241 

38. میرزا سمیعا، تذكره‌الملوك، ص 30، لازم به ذكر است كه در دوران معاصر شیخ حر یعنی دوران صفویه، منصب شیخ‌الاسلامی از مناصب مهم آن دوران به شمار می‌رفت و این خود نشان‌دهنده جایگاه ویژه شیخ می‌باشد.

39. سجع البلابل، ج 1، مقدمه.