زندگی نامه شیخ طوسی(رحمه الله علیه)
تهیه و تنظیم: روح الدین مهدوی خواه
تذکر: مقاله حاضر تلفیقی از مقالات مختلف اینترنتی است.
محمد بن حسن بن علی طوسی (385 - 460ق)؛ متکلِّم، فقیه، مفسّر و محدّث بزرگ جهان اسلام است. او در طوس به دنیا آمد و در همانجا علوم مقدّماتی را فراگرفت و در سال 408 به بغداد رفت(1) بغداد در آن روزگار، مرکز علمی جهان اسلام و پایتخت حکومت اسلامی بوده و شیخ مفید، زعامت مذهب جعفری را در آن زمان بر عهده داشت.
شیخ طوسی، مدت پنج سال؛ یعنی تا زمان وفات
شیخ مفید در سال 413 از محضر آن زعیم عالیقدر بهره جست. پس از انتقال زعامت دینی و ریاست مذهب شیعه به سیّد مرتضی؛ شیخ طوسی، 23 سال، تا زمان درگذشت سیّد مرتضی در سال 436 از مکتب علمی او استفاده کرد و از شاگردان خاص او بود؛ چنانکه سیّد مرتضی، بیش از دیگر شاگردان، به او عنایت داشت.
وی پس از درگذشت سیّد مرتضی، زعامت شیعیان را به عهده گرفت،(2) و در بغداد به تدریس، تألیف و پاسخگویی به پرسشها و شبهات اعتقادی و فقهی همت گماشت. تا اینکه طغرل در سال 447 قمری به بغداد آمد و شیعیان را مورد حمله قرار داد. در این حادثه منزل، کتابخانه و محفل درس شیخ نیز سوخت.
سرانجام در اثر دگرگونی اوضاع سیاسی و حوادث پیش آمده شیخ طوسی، به نجف مهاجرت کرد(3)
خاندان شیخ طوسى تا چند نسل همه از علما و فقها بودهاند. نام پدر او حسن بن علی طوسی از اهالی شهر طوس خراسان است. نجاشی نام و نسب شیخ طوسی را اینگونه درج کرده است:
محمد بن الحسن بن علی الطوسی، أبو جعفر جلیل فی أصحابنا، ثقة عین.(4)مورّخان و تراجمنگاران اهل سنّت، از او با عناوینی مانند: «فقیه الشیعه»،(5) و «شیخ الشیعه و عالمهم»(6) یاد کردهاند در میان امامیه؛ مشهورترین لقب او «شیخ الطائفه» است(7) شیخ طوسی، از جمله کسانی است که در زندگی پُربرکت خود رنج و مشقتهای بسیاری را متحمل شد و تحت شرایط سخت اجتماعی و سیاسی توانست به بزرگترین مقام و جایگاه علمی اجتماعی زمان خود برسد.در آن زمان، بغداد کانون مباحث علمی و تبادل آزاد عقاید بین دانشمندان شیعه و سنی بود که بزرگترین و سرآمد همه آنها، محمد بن محمد بن نعمان(شیخ مفید) بود.
هنگامی که شیخ طوسی وارد بغداد شد، در محضر شیخ مفید شروع به فراگیری علم پرداخت و در اندک زمانی توجه استاد را به خود جلب کرده و بر دیگر شاگردان استاد برتری یافت.استعداد و تلاشهای پیگیر او در رسیدن به هدف عالی از طریق علم و دانش موجب شد تا لیاقت او توسط دیگران نیز درک شده و عهدهدار دو پست مهم و حساس شود؛ یکی ریاست علمی و دینی جامعه شیعه، آن هم در بغداد، مرکز مخالفان و در میان دانشمندان بزرگ شیعه و سنی؛ دیگری تصاحب کرسی علم کلام از جانب خلیفه وقت که مقامی بس بالا بود و به راحتی نمیشد به آن رسید. این مقام کسی بوده که سرآمد تمام دانشمندان آن عصر بوده است و شیخ طوسی به همگان نشان داد که لیاقت این مقام را دارد و آنرا به حق بهدست آورد(8).شیخ طوسی کتاب «تهذیب الاحکام» را که از کتب معروف و مورد توجه شیعه است، در دوره جوانی خود تألیف کرد(9)که این خود سند محکمی بر اجتهاد او در عنفوان جوانی است بسیاری از محققان، شیخ را تدوین کننده اساسنامه تشیّع در فرهنگ و تمدن اسلامی میدانند
علامه حلی در اینباره میگوید:
شیخ طوسی پیشوای دانشمندان شیعه و رئیس طایفه امامیه صاحب نظر در علوم اخبار، رجال، فقه، اصول، کلام و ادب بوده است. او عقاید شیعه را در اصول و فروع آن دستهبندی و اصلاح کرده است شیوه نوین شیخ طوسی در علم کلام، دانشجویان بسیاری را از سراسر مملکت اسلامی تشویق به فراگیری میکرد و آنها را از دورترین نقاط به سمت خود جذب مینمود. حتی دیگر دانشمندان و فقیهان نیز مسائل و مشکلات پیش آمده را نزد شیخ میبردند تا ایشان درستی یا نادرستی مطالب را تشخیص دهند و یا راه حلی را از ایشان جویا شوند.
شیخ که کتابخانه و دست نوشتههای خود را در آتشسوزی از دست داده بود، از باقی مانده عمر خود حداکثر استفاده را کرده و با جدیت بیشتری به تدریس و تحقیق در علوم اسلامی پرداخت. وجود یک پایگاه علمی در نجف و وجود استاد بزرگی چون شیخ طوسی چنان بر اهمیت آنجا افزود که هنوز بعد از گذشت قرنها استحکام و پایداری آن قابل مشاهده است(10).
ابعاد علمى شیخ طوسی:
از گزيده گفتار بزرگان و فرزانگان علم و دانش مىتوان اجمالا به جنبههاى علمى چشمه جوشان و مالامال فضل و دانش وجود او پى برد. خورشيد تابناك او بيش از هزار سال است كه بر جاىجاى حوزههاى تشيع پرتو افكنده و دانش پژوهان و انديشمندان بيشمارى را از نور آثار پر مغز و گران سنگ خود بهرهمند ساخته است وى در تمام علوم اسلامى و قرآنى، در فقه و اصول و كلام و رجال و حديث و تفسير و ادبيات، متبحّر و صاحب نظر بود. بحث درباره شخصيت شيخ الطائفه و ابعاد علمى وى، از توان اين رساله كوتاه بيرون و نيازمند كتابى كلان و محققى پر توان است؛ از اينرو تنها به اشاراتى گذرا بسنده مىكنيم:
بعد فقهى شیخ طوسی:
فقه شيعه در طول تاريخ، خيزشهاى تكاملى و پويايى دو چندانى را پشت سر نهاده است. جرقه اين جهش در عصر شيخ مفيد و سيد مرتضى و به ويژه شيخ طوسى آغاز شد. وى با تأليف كتابهايى چون تهذيب و استبصار، مبسوط، نهايه و خلاف، صفحه زرّينى در تاريخ فقه جعفرى گشود. با تأليف كتاب خلاف، فقه تطبيقى و مقايسهاى را نوآورى كرد. تأثير و نفوذ نظرات دقيق فقهى شيخ بدان حد رسيد كه تا صد سال پس از او هر فقيه و مجتهدى عملا مقلّد او بود. اولين كسى كه به خود جرأت ايستادگى در برابر وى داد و به نقد و ايراد نظرات شيخ پرداخت؛ نوه دخترى او ابن ادريس حلّى( 598 ه.) بود
حاجى نورى درباره اين بعد علمى شيخ مىگويد:
او نابغه و احياگر علم فقه بود به طورى كه تمام دانشمندان و فقيهان اماميه پس از او در دامن آثار و كتب او به اجتهاد و فقاهت نائل آمدند و بيشترين استفاده را در احراز اين مقام بلند علمى از تأليفات گران سنگ او بردند. با دقت در اين عبارات مىتوان به عظمت فقاهت شيخ پى برد و بيان جان كلام، هرگز از عهده اين قلم ناتوان و بنان ناتوان اين بنده نادان برنيايد كه تو خود حديث مفصّل بخوان از اين مجمل.
بعد اصولى شیخ طوسی:
رواج انديشه اخباريگرى و نقل گرايى تا عصر شيخ حركت پويايى اصول و فقه را كند و به ايستايى كشانده بود. شيخ با درك موقعيت خطير، به مبارزه با اين خط كهنه انحرافى پرداخت و كتاب عدّة الاصول را تأليف نمود. وى در مقدمه كتاب مبسوط، انگيزه تأليف را تضعيف اين خط بر مىخواند و مىگويد
« من هنوز گفتههاى فقهاى مخالفين را كه فقه ما را تحقير مىكنند، مىشنوم و مدتهاست كه در فكر تأليف كتابى در فروع فقه هستم. آنچه بيشتر عزم مرا سست مىكرد؛ اين بود كه اصحاب ما كمتر به اين كار رغبت نشان مىدادند، زيرا با متون اخبار و صريح الفاظ روايات، خو گرفتهاند...» و حتى شيخ در تفسير خود، با استناد به آيات، انديشه اخباريگرى را مىكوبد و ذيل آيه«أفلا يتدبّرون القرآن...»مىگويدو نيز اين آيه بر نادرستى گفتار ناآگاهان اصحاب حديث گويايى دارد.» همچنين در مقدمه عدة الاصول، به انگيزه تأليف اين كتاب اشاره و بر اين خط انحرافى مىتازد. از اينرو، شيخ طوسى- قدّس اللّه نفسه الزكيه- پاى به ميدان اجتهاد نهاد و در مقدمه كتاب مذكور، خود را پيشگام نگارش چنين كتابى بر شمرد.
و آنان كه در اين زمينه دست به تأليف زدهاند، هر يك بر اساس اصول و مبانى كلامى خود، قلم زده و تاكنون كسى از مذهب اماميه نيز در اين باب كتابى ننوشته است. از جمله نظرات اصولى وى، عدم حجيّت اخبار واحد از غير عدل امامى است و نيز در باب اجماع، حجيت آن را بر اساس قاعده لطف معتقد است كتاب عدة الاصول از كهنترين و معتبرترين منابع اصولى است كه تاكنون مورد استفاده و استناد پژوهشگران و اصوليين بوده است
بعد حديثى شیخ طوسی:
اين جنبه شخصيت والاى شيخ را با آشنايى دو اثر جاودانى تهذيب و استبصار مىتوان معرفى نمود. نزديكى شيخ به زمان ائمه- عليهم السّلام- و نوّاب خاصّه و متون حقيقى حديث، از امتيازات اين دو كتاب است. شيخ طوسى در زمان شيخ مفيد مأمور به شرح و بسط كتاب المقنعه شدو نام آن را«تهذيب الاحكام گذارد. »تهذيب بر حسب شمارش حاجى نورى، متضمن 1359 حديث است كه در 393 باب و 34 اثر گران سنگ كتاب تدوين شده است استبصار نيز مشتمل بر 5511 حديث مىباشد كه در 925 باب نظم يافته است. اين دو كتاب ارزشمند و گرانبار، از كتب معتبر روايى، همتاى كافى و من لا يحضر شناخته شد. شيخ با تأليف اين دو، صحاح احاديث شيعه را در حصار كشيد و آن دو را تكميل نمود.
بعد كلامى شیخ طوسی:
قرن چهارم و پنجم، آبستن مناظرات و گردهماييها، تأليف و نشر كتب كلامى و تفاسير كلامى بوده است. مناظرات شيخ مفيد با سران اشاعره و اعتزال و نگارش بيش از 50 اثر كلامى، همچنين تأليف كتاب شافى توسط سيد مرتضى در ردّ كتاب المغنى عبد الجبّار، از جمله شواهد مدّعاى فوق است. شيخ طوسى نيز به خاطر مقام والاى علمى كه احراز نموده بود؛ از سوى خليفه، عهدهدار كرسى كلام شد. وى بيش از 15 اثر كلامى از خود به جاى گذارد كه از همه مهمتر كتاب تلخيص الشافى اوست. تفسير شريف تبيان كه نظير دو كتاب تهذيب و استبصار وى از آثار بسيار مهم اوست؛ داراى پرتوهاى كلامى دقيقى است كه مفسّر در آن با استناد به آيات، به اثبات حقّانيّت شيعه و ردّ و ابطال مخالفين، بويژه آراء اهل سنّت و اشاعره پرداخته است. همچنين سه كتاب«شرح الجمل» و«المفصّح» در امامت و«الاقتصاد الهادى الى الطريق الرشاد» از ديگر آثار كلامى ارزشمند شيخ است كه بعضا به زيور طبع آراسته شده است.
بعد رجالى شیخ طوسی:
اعتماد و وثوق به احاديث و روايات، در صورتى محقق است كه سلسله اسناد، درست و راويان آنها موثوق و مورد اطمينان باشند؛ يعنى احتمال جعل و كذب درباره آنها نرود. در سه قرن نخست اسلام، چندان نيازى به گردآورى كتب رجال و تراجم احساس نمىشد. ليكن در آغاز سده چهارم با گذشت زمان، خصوصيات رجال حديث رو به تيرگى نهاد. دانشمندان اماميّه. از جمله ابو عمرو عبد العزيز كشّى( 369 ه) به تأليف كتاب رجال دست زدند و شيخ طوسى كه اهميّت امر را درك مىكرد، كتاب كشّى را تنقيح و تكميل نمود
وى كتاب ديگرى به نام«الابواب» يا رجال طوسى، گرد آورد. مرحوم آقا بزرگ تهرانى درباره اين كتاب مىگويد :اين كتاب اكنون يكى از منابع بزرگ رجالى مورد اعتماد دانشمندان ماست.
سومين اثر رجالى وى، كتاب«الفهرست» اوست كه در آن به شناسايى اصحاب كتب مىپردازد. در اين كتاب نام بيش از 400 مصنّف شيعه ذكر شده است. مرحوم آقا بزرگ تهرانى، ذيل نام اين كتاب مىنويسد
اين كتاب از آثار گرانقدر و جاودانى است كه علماء اماميه از آن زمان تاكنون مورد استفاده و استناد خود قرار دادهاند. ابو زهره عالم سنّى معاصر، به عظمت شخصيت رجالى شيخ، اعتراف نموده و اثر وى را خدمتى بزرگ به جهان اسلام مىخواند بنابر اين، شيخ علاوه بر پيشتازى و پيشوايى در فقه و اصول و حديث، در رجال نيز گام مؤثّرى در پويايى تشيّع برداشته است.
بعد ادبى شیخ طوسی:
درباره اين جنبه از شخصيت ذو وجوه شيخ، تاكنون اديبى به تحقيق گسترده دست نزده است، ما اينك به جلوههايى از سيماى ادبى اين فرزانه بزرگ اشاره مىكنيم مىدانيم كه شيخ الطائفه از طوس برخاست، جايى كه بيشتر مردمانش به زبان پارسى درى سخن مىگفتند و بعيد است كه شيخ در اواخر اقامتش در طوس، با پدر شعر و ادب فردوسى نامور در تماس نبوده و از محضر اديبانه وى بهره نگرفته باشد به هر حال عشق و شوق مالامال شيخ به تحصيل علوم و معارف به هجرت وى انجاميد. او در مدرس دانشمندان عرب تبارى چون شيخ مفيد و سيد مرتضى و ابو القاسم تنّوخى، شاگردى نمود. با اينكه شيخ عرب نبود؛ ليكن با استعداد سرشار و ذوق و قريحه مالامال خود، جايگاه با شكوهى در ادبيات تشيع احراز نمود كه جلوه نمايان آن را مىتوان در اثر گرانمايه تفسير شريف تبيان باز يافت شيخ در مقدمه تبيان به اسلوب ايجاز و گزيده گويى اشاره مىكند. همچنين به طور گسترده، متعرض مباحث لغت و اشتقاق مىشود و در بخش اعراب نيز، نقش يك نحوى ماهر را ايفا مىكند. بى تكلّفى، زيبايى، شيوايى عبارات و رسايى و گيرايى الفاظ، نمونه ديگرى است كه گوياى نگارنده خوش قريحه و اديب آن است اشعار عرب كه هماره استوانه ادبيات عرب بوده است به گونه چشمگيرى در جاى جاى تبيان بكار رفته و مفسّر در استناد و استشهاد بدانها تأكيد مىورزد. در اين راستا، مفسر از امثال عربى و گزيده گفتههاى اعراب به خوبى استفاده نموده و اين نيز نمايانگر عمق آشنايى وى با فرهنگ و ادبيات عرب است.
اساتید وشاگردان شیخ طوسی:
اساتید:
مهمترین و تأثیرگذارترین استادان شیخ طوسی؛ شیخ مفید(متوفای 413ق) و سید مرتضی علم الهدی(متوفای436ق) در فقه و کلام بودند (11)شیخ طوسی پس از ذکر آثار متعددی از شیخ مفید، مینویسد: «همه این کتابها را بارها از او شنیده و از آن میان، بعضی را خود بر او خوانده است و برخی را دیگران بر او خواندهاند و او شنیده است(12)
همچنین پس از یادکرد آثار بسیاری از سید مرتضی، مینویسد: بیشتر این کتابها را بر او خوانده و برخی از آنها را نیز در حالی که بر او خوانده میشده بارها شنیده است(13)
برخی از اساتید دیگر شیخ طوسی(ره) عبارتند از:
أبو عبد الله حسین بن عبید الله غضائری، أبو عبد الله أحمد بن عبد الواحد البزار معروف به ابن عُبدون، أحمد بن محمد بن موسى معروف به ابن صلت اهوازی، أبو الحسین علی بن أحمد بن محمد بن أبی جید قمی، أبو القاسم علی بن شبل بن أسد الوکیل، جعفر بن حسین بن حسکة قمی(14)
شاگردان:
شمار شاگردان وی از فقها و مجتهدین و علمای شیعه، به بیش از سیصد تن میرسد و همزمان با شاگردان شیعه مذهب او، چند صد نفر از علمای اهل سنت نیز از محضر او استفاده میکردند(15).
برخی از شاگردان او عبارتن1د از:
1. آدم بن یونس بن ابی مهاجر نسفی
2. احمد بن حسین خزاعی نیشابوری
3. ابو الخیر برکه بن محمد بن برکه اسدی
4. عبد الجبار بن عبد الله مقرئ رازی
5. أبو عبد الله حسین بن مظفر ابن علی حمدانی
6. قاضی ابن برّاج طرابلسی(16)
7. ابن شهر آشوب مازندرانی
8.جمال الدین محمد بن أبو القاسم طبری آملی(17)
آثار علمی شیخ طوسی :
شیخ طوسی آثار بسیار زیادی را در حوزههای گوناگون علوم دینی تألیف و تصنیف کرد. قزوینی رازی (18)آثار طوسی را بیش از دویست مجلد و در فنون گوناگون علمی برشمرده است. فهرستی از آثار شیخ را در الفهرست خود او،(19)فهرست نجاشی (20) و معالمالعلماء ابنشهرآشوب (21) میتوان دید(22)فهرست موضوعی آثار طوسی بدین قرار است:
آثار وی در تفسیر قرآن
۱. التبیان فی تفسیر القرآن. 2 (25)(24)(23) المسائل الرحبیه. (27)(26)
آثار حدیثی
تهذیب الاحکام . 2 (30)(29)(28) الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار(33)(32)(31). 3 والمجالس که اینک به الأمالی معروف است. (34)(35)
آثار وی در کلام
1. تلخیصالشافی (38)(37)(36) 2 المفصح فی الامامة. 3 (40)(39)(38) کتاب الغیبة. 4 (42)(41). الاقتصاد فی ما یجب علی العباد. 5 (44)(43) النقض علی ابنشاذان فی مسألة الغار(46)(45). 6 مقدمة فی المدخل الی علم الکلام(49)(48) 7. ریاضة العقول که شرح کتاب پیشین است.(52)(51)(50) 8 کتاب ما یعلّل و ما لا یعلّل(53) 9. المسائل فی الفرق بین النبی و الامام10.(55)(54) المسائل الرازیة فی الوعید (57)(56). 11 کتاب ما لا یسع المکلّف الإخلال به12. (59)(58) مهید الاصول . 13 (61)(60). کتاب الکافی که ناتمام است(62)(63)14. تعلیق ما لا یسع. (64)15 مسألة فی وجوب الجزیة علی الیهود و المنتمین الی الجبابرة. (65)(66)
اثر فقهی فتوایی
النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی. (67)(68)(69)
آثار فقهی استدلالی
۱. المبسوط . (70)(71)(72)2. الایجاز فی الفرائض. (73)(74)3 الجُمَل و العقود(76)(75). 4 المسائل الجنبلانیه.(78) (77)5. المسائل الحائریه. (79) ۶. المسائل الحلبیه. (81)(80)7. مسألة فی تحریم الفقاع. (83)(82)8. مسئلة مواقیت الصلاة.(84)
اثر وی در فقه مقایسهای
مسائل الخلاف.(86) (85)
آثار وی در اصول فقه
1)العُدّه. (87)(88)(89)2. مسألة فی العمل بخبر الواحد. (91)(90)
آثار رجالی
۱. کتاب الرجال (94).(93)(92) 2. اختیار الرجال کشّی(96)(95)
اثری در کتابشناسی
فهرست کتب الشیعة و اصولهم و أسماء المصنفین.(99)( 98)(97)
آثار وی در ادعیه
۱. مختصر فی عمل یوم و لیله. (101)(100)2. مصباح المتهجد. (103)(102)3. مختصر المصباح المتهجد(104) ۴. هدایة المسترشد و بصیرة المتعبد.(106) (105)۵. مناسک الحجمجرد العمل و الادعیه (108) (107)
آثار تاریخی شیخ طوسی
۱. مقتل الحسین (109)(110)2. مختصر اخبار المختار. (112)(111)
آثار وی در علوم متفرقه
۱. انس الوحید. (114)(113)2. المسائل الالیاسیه. (116)(115)3. مسائل ابنالبراج. (118)(117)4. المسائل الجبریه.(119)
۵. المسائل الدمشقیه. (120)4. المسائل القمیه. (121)(122)7. مسألة فی الاحوال. (123)(124)(125) مؤلف سنیمذهب کتاب بعض فضائح الروافض (قرن ششم) نیز کتابی با عنوان الممدوح و المذموم به طوسی نسبت داده است(126)
شیخ طوسی از نگاه بزرگان:
نجاشی :
نجاشى که از اساتید شیخ بوده در کتاب رجالش درباره شیخ الطائفه مىگوید:
از علماى امامیه و مورد اعتماد وبزرگی از اصحاب ما و از چهرههاى سرشناس زمان ما است. او از شاگردان استاد ما ابو عبد الله بوده و آثارى چند تألیف کرده است دارد یکی از آنها تهذیب الاحکام و آن کتاب بس بزرگی است، و دیگری الاستبصار.
علامه:
علاّمه حلّى در خلاصه خود مىگوید: نخستین ابو جعفر محمد بن حسن بن علی طوسی قدس الله روحه، پیشوای علمای امامیه و رئیس طائفه و دارای جلالت قدر و منزلتی عظیم است. موثق، مورد کمال اعتماد و صداقت و صاحب نظر در اخبار، رجال، فقه، اصول، کلام، ادب (ادبیات عرب) است و همه فضائل منسوب به اوست. او در تمامی فنون اسلام کتاب نوشته است و اوست که عقاید شیعه را در اصول و فروع مهذب نمود. جامع کمالات نفسانی در علم و عمل و شاگرد شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان بود.
سید بحرالعلوم :
علامه بحرالعلوم در رابطه با شیخ طوسی میگوید: ابو جعفر محمد بن حسن بن علی طوسی شیخالطائفه المحقة و برپادارنده پرچمهای شریعت حَقّه، پیشوای فرقه بعد از ائمه معصومین (ع) و تکیه گاه شیعه امامیه در کلیه موضوعاتی است که به مذهب و دین تعلق داشته باشد. محقق اصول، فروع، مهذب فنون معقول و مسموع است. هرگاه به طور مطلق گفته شود – شیخالطائفه – منظور اوست. همچنین گفته است: همه علمای اسلام از شیخ طوسی به این طرف، ریزه خوار علم و کتابهای شیخ طوسیاند
علامه وحید بهبهانی:
علامه وحید بهبهانی میگوید: شیخ طوسی مرجع دانشمندان زمان بود. من از اساتیدم شنیدم و خودم نیز تتبع و بررسی کردم و دیدم بیش از 300 مجتهد از شیعه و سنی، در درس ایشان بودند.
حضرت امام خمینی:
امام خمینی میفرماید: «شیخ طوسى» که مبدأ این امور و ارزنده ترین اشخاص در جامعه تشیع بوده است یک کاخنشین نبوده است؛ اگر کاخنشین بود نمىتوانست این کُتبى که تحویل جامعه داده است و این شاگردهایى که تحویل جامعه داده است تحویل بدهد. در قشر مرفه نمىشود یک همچو کارى انجام بگیرد. همچنین میفرماید: شیخ طوسى علیه الرحمه، در سن پنجاه و دو سالگى درس مىرفته است، در صورتى که در سن بین بیست و سى بعضى از این کتابها را نوشته است! کتاب تهذیب را گویا در همین سن و سال به رشته تحریر در آورده. و در پنجاه و دو سالگى در حوزه درس مرحوم سید مرتضى علیه الرحمه، حاضر مىشده که به آن مقام رسیده است.
آیت الله شهید مطهری:
متفکر شهید، درباره شیخ طوسی عبارات جالبی دارد که برخی از آنها را نقل میکنیم:
1)شیخ بزرگوار ابوجعفر محمد بن الحسن الطوسى یکى از درخشانترین ستارگان جهان اسلام است. شیخ طوسى نمونه کاملى است از تجلّى اسلام در کالبد ایرانى. از زندگى امثال شیخ طوسى مىتوان کاملًا پى برد که معنویت اسلام تا چه اندازه در اعماق روح مردم این مرز و بوم نفوذ کرده است تا آنجا که افرادى مانند طوسى سراسر زندگى خود را وقف خدمت به این دین کرده و دمى نیاسودهاند و تا آخرین نفس باز نایستادهاند
2) سراسر وجود شیخ طوسى از ایمان اسلامى و شور اسلامى و علاقه به خدمت به اسلام موج مىزند. او یک دلباخته سر از پا نشناخته است. ولى این شور و ایمان و دلباختگى هرگز او را به سوى جمود و تقشر سوق نداده است. او با جامدان و قشریان نبرد کرده است. او اسلام را آنچنان که شایسته است شناخته است و لهذا حق عقل را محترم شمرده است
3) شیخ طوسى در عصر خود نیاز به تحولى در فقه و اجتهاد را احساس مىکند و مانند موارد مشابه، برآوردن چنین نیازى بدون- به اصطلاح امروز- سنت شکنى و جریان برخلاف عادت مألوف میسر نیست. بنابراین شجاعت عقلى و ادبى ضرورت مىیابد و شیخ با شجاعتى که مخصوص شخصیتهاى برجستهاى از طراز خود اوست با نوشتن کتاب مبسوط چنین گامى را برمىدارد و فقه و اجتهاد شیعه را وارد مرحله جدیدى مىکند.
4) شیخ الطائفه بلکه شیخ الطائفههایى براى قرن چهاردهم ضرورى است که اولًا با ضمیرى روشن نیازهاى عصر خویش را درک کنند.
ثانیاً با شجاعت عقلى و ادبى از نوعى شجاعت شیخ الطائفه دست به کار شوند.
ثالثاً از چهارچوب کتاب و سنت خارج نگردند.
چه مىدانیم، شاید روزگار آبستن به چنین مردانى که از امثال شیخ الطائفه ملهم خواهند بود بوده باشد. اینقدر مىدانیم که خداوند دین خود را وا نخواهد گذاشت.
وفات شیخ طوسی:
شیخ بزرگوار ما پس از 75 سال عمر پربرکت در شب دوشنبه بیست و دوم ماه محرم سال چهارصد و شصت به رحمت ایزدی پیوست. شیخ طوسی در آرامگاه خود در کنار امام امیرمومنان (ع) آرامید که حدودا با حرم حضرت امیرالمومنین علیهالسلام 500 متر فاصله داشت طبق وصیت شیخ، خانهاش را که هماکنون محل تدریس اساتید علوم دینی است در نجف اشرف تبدیل به مسجد کردند ودر خانه خویش به خاك سپرده شد این مسجد امروزه از مشهورترین مساجد نجف است. مسجد که در محله مشراق قرار دارد، تا به حال چندین بار بازسازی، مرمت و تعمیر اساسی شده است بدین ترتیب جهان اسلام یكی از بزرگترین و نامورترین فقیهان خود2 را از دست داد شخصیتی كه در تاریخ كمتر به نظیر او در جامعیت برخورده ایم و هنوز فقهای ما از پرتو وجود او برخوردار هستند.
اقتباس از :
1) http://rasekhoon.net/article/show
2) http://wiki.ahlolbait.com
3) http://www.islamquest.net/fa/archive/question/ur21783
4) http://wikifeqh.ir
5) http://tousi.miu.ac.ir
6) http://www.farsnews.com
ارجاعات:
1. سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، ج 5، ص 279، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، 1418ق؛ حسینی جلالی، سید محمد حسین، فهرس التراث، ج 1، ص 525، قم، انتشارات دلیل ما، 1422ق؛ زرکلی، خیر الدین، الاعلام، ج 6، ص 84، بیروت، دار العلم للملایین، چاپ هشتم، 1989م.
2. . موسوعة طبقات الفقهاء، ج 5، ص 280
3. امین عاملی، سید محسن، أعیان الشیعة، ج 9، ص 159 – 160، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، 1406ق؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج 5، ص 282.
4. نجاشی، احمد بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (رجال نجاشی)، ص 403، قم، دفتر نشر اسلامی، چاپ ششم، 1365ش.
5. ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایه، ج 12، ص 97، بیروت، دار الفکر، 1407ق.
6. ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، ج 30، ص 490، بیروت، دار الکتاب العربى، چاپ دوم، 1413ق.
7. أعیان الشیعة، ج 9، ص 159؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج 5، ص 279 – 280؛ فهرس التراث، ج 1، ص 525.
8. ر.ک: دوانی، علی، سیری در زندگی شیخ طوسی، (هزاره شیخ طوسی؛ مقالهها و خطابههایی به مناسبت هزارمین سال ولادت شیخ طوسی)، ص 49 – 60، تهران، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، 1386ش.
9. آقا بزرگ تهرانی، محمد محسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج 4، ص 504، قم، تهران، اسماعیلیان، کتابخانه اسلامیه، 1408ق.
10. صدر حاج سید جوادی، احمد، دایرة المعارف تشیع، ج 10، ص 169 – 177.
11. موسوعة طبقات الفقهاء، ج 5، ص 280.
12. شیخ طوسی، محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعة و أصولهم و أسماء المصنّفین و أصحاب الأصول، مقدمه، ص 68، قم، مکتبة المحقق الطباطبائی، چاپ اول، 1420ق.
13. همان، ص 290.
14. موسوعة طبقات الفقهاء، ج 5، ص 280 – 281.
15. محقق حلّى، جعفر بن حسن، نکت النهایة(النهایة و نکتها)، مقدمه آقابزرگ تهرانی، محمد محسن، ج 1، ص 45، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ اول، 1412(15)ق
16. موسوعة طبقات الفقهاء، ج 5، ص 281.
17. ر.ک: نکت النهایة(النهایة و نکتها)، ج 1، ص 46 – 48.
18. عبدالجلیل قزوینی رازی، نقض، ج۱، ص۲۱۰، به کوشش سید جلالالدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ش
19. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۴۷_۴۵۱، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم 1420
20. احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.
21. ابنشهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۴_۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف 1380
22. سیدمحمدمهدی بحرالعلوم طباطبایی، الفوائد الرجالیه، ج۳، ص۲۲۸ ۲۳۳، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش.
23. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم 1420
24. احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.
25. ابنشهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۴، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰
26. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم 1420
27. ابنشهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰
28. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۴۷، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم1420
29. احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.
30. بنشهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۴، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف 1380
31. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۴۷، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم1420
32. احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.
33. بنشهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۴، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف1380
34. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۱، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم1420
35. ابنشهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰
36. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۴۷، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم1420
37. احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.
38. بنشهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۴، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰
39. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۴۷، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم1420
40. احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.
41. ابنشهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۴، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف1380
42. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۰_۴۵۱، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم1420
43. ابنشهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف1380
44. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰
45. ابنشهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف1380
46. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم1420
47. ابنشهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف1380
48. احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق
49. ابنشهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف1380
50. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۴۸، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰
51. احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق
52. بنشهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف1380
53. احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق
54. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم1420
55. ابنشهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف1380
56. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰
57. ابنشهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف1380
58. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۴۸، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم1420
59. احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق
60. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰
61. احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق
62. ابنشهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰
63. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۱، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم1420
64. ابنشهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف1380
65. (65)ابنشهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف1380
66. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۱، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم1420
67. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۴۷، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰
68. احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.
69. ابنشهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۴، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف1380
70. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۴۸، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم1420
71. احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.
72. ابنشهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۴، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰
73. احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.
74. ابنشهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف1380
75. احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.
76. ابنشهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف1380
77. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم1420
78. ابنشهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف1380
79. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۱، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم1420
80. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۱، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم1420
81. ابنشهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف1380
82. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم1420
83. ابنشهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰
84. ابنشهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف1380
85. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۴۸، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم1420
86. ابنشهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۴، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف1380
87. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۴۸، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم1420
88. احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.
89. ابنشهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰
90. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۴۸، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰
91. احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق
92. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۴۸، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰
93. احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.
94. ابنشهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰
95. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۱، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم1420
96. ابنشهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف1380
97. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۴۸، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰
98. احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق
99. ابنشهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰
100. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم1420
101. ابنشهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف1380
102. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰
103. ابنشهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰
104. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم1420
105. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۱، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم1420
106. ابنشهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف1380
107. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۱، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم1420
108. ابنشهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف1380
109. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۱، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم1420
110. ابنشهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف1380
111. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰
112. ابنشهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف1380
113. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰
114. ابنشهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف1380
115. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۱، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم1420
116. بنشهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف1380
117. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۱، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم
118. ابنشهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰
119. ابنشهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰
120. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۱، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم1420
121. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۱، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم1420
122. ابنشهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰
123. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۱، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم1420
124. احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق
125. ابنشهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰
126. عبدالجلیل قزوینی رازی، نقض، ج۱، ص۲۹۷، به کوشش سید جلالالدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ش
127. مؤلف آن ابوعمرو محمد بن عمربن عبدالعزیز کشی در گذشته در 369 است