پاسخ اجمالی:
در روایات فراوانى که از طرق معروف اهل تسنن و شیعه نقل شده، صریحاً این مطلب آمده است که: آیه اکمال دین(آیه 3 سوره مائده) در روز غدیر خم و به دنبال ابلاغ ولایت حضرت على(ع) نازل گردید.
«حافظ ابو نعیم اصفهانى» در کتاب «ما نزل من القرآن فى عَلى(ع)» از «ابو سعید خدرى» صحابى معروف، نقل کرده که: پیامبر(ص) در غدیر خم، على(ع) را به عنوان ولایت، به مردم معرّفى کرد و مردم متفرّق نشده بودند تا این که آیه «اَلْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ...» نازل شد.
پاسخ تفصیلی:
در روایات فراوانى که از طرق معروف اهل تسنن و شیعه نقل شده، صریحاً این مطلب آمده است که: آیه 3 سوره مائده: «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکُمُ الإِسْلامَ دیناً»؛ (امروز، دين شما را كامل كردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان آيين (جاودان) شما پذيرفتم)، در روز غدیر خم و به دنبال ابلاغ ولایت حضرت على(علیه السلام) نازل گردید، از جمله:
1 ـ دانشمند معروف سنّى «ابن جریر طبرى» در کتاب «ولایت» از «زید بن ارقم» صحابى معروف، نقل مى کند که: این آیه در روز «غدیر خم» درباره على(علیه السلام) نازل گردید.
2 ـ «حافظ ابو نعیم اصفهانى» در کتاب «ما نزل من القرآن فى عَلىّ(علیه السلام)» از «ابو سعید خدرى» صحابى معروف، نقل کرده که: پیامبر(صلى الله علیه وآله) در غدیر خم، على(علیه السلام) را به عنوان ولایت، به مردم معرّفى کرد و مردم متفرّق نشده بودند تا این که آیه «اَلْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ...» نازل شد.
در این موقع پیامبر(صلى الله علیه وآله) فرمود:
«اَللهُ أَکْبَرُ عَلى اِکْمالِ الدِّیْنِ وَ اِتْمامِ النِّعْمَةِ وَ رَضِىَ الرَّبِّ بِرِسالَتِى وَ بِالْوِلایَةِ لِعَلِىٍّ(علیه السلام) مِنْ بَعْدِى، ثُمَّ قالَ: مَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ فَعَلِىٌّ مَوْلاهُ اَللّهُمَّ والِ مَنْ والاهُ وَ عادِ مَنْ عاداهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ»؛ (الله اکبر بر تکمیل دین و اتمام نعمت پروردگار و خشنودى خداوند از رسالت من و ولایت على(علیه السلام) بعد از من، سپس فرمود: هر کس من مولاى اویم على(علیه السلام) مولاى او است، خداوندا! آن کس که او را دوست بدارد دوست بدار، و آن کس که او را دشمن دارد، دشمن بدار، هر کس او را یارى کند یارى کن، و هر کس دست از یاریش بر دارد دست از یارى او بردار).
3 ـ «خطیب بغدادى»، در تاریخ خود از «ابو هریره» از پیامبر(صلى الله علیه وآله) چنین نقل کرده که: بعد از جریان غدیر خم و پیمان ولایت على(علیه السلام) و گفتار عمر بن خطاب: «بَخٍّ بَخٍّ یَا بْنَ أَبِى طالِب أَصْبَحْتَ مَوْلاىَ وَ مَوْلى کُلِّ مُسْلِم» آیه «اَلْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِیْنُکُمْ» نازل گردید.(1)
در کتاب «احقاق الحق»، از جلد دوم تفسیر «ابن کثیر»، صفحه 14 و از «مناقب خوارزمى»، صفحه 47 نزول این آیه را درباره داستان غدیر از پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) نقل کرده است.(2)
در تفسیر «برهان» و «نور الثقلین» نیز ده روایت از طرق مختلف نقل شده که این آیه درباره على(علیه السلام) یا روز «غدیر خم» نازل گردیده، که نقل همه آنها نیازمند به رساله جداگانه است.(3)
مرحوم «علامه سیّد شرف الدین» در کتاب «المراجعات» چنین مى گوید: «نزول این آیه را در روز غدیر در روایات صحیحى که از امام باقر(علیه السلام) و امام صادق(علیه السلام) نقل شده، ذکر گردیده و اهل سنت، شش حدیث با اسناد مختلف از پیامبر(صلى الله علیه وآله) در این زمینه نقل کرده اند که صراحت در نزول آیه در این جریان دارد».(4)
از آنچه در بالا گفتیم روشن مى شود: اخبارى که نزول آیه فوق را در جریان غدیر بیان کرده، در ردیف خبر واحد نیست که بتوان با تضعیف بعضى اسناد آن، آنها را نادیده گرفت.
بلکه اخبارى است که اگر متواتر نباشد لااقل مستفیض است، و در منابع معروف اسلامى نقل شده است.(5) در بین منابع اهل تسنن مى توان به این موارد اشاره کرد:
- ابن عساکر در تاریخ دمشق،
- ابن مغازلى شافعى در مناقب على بن ابیطالب،
- سیوطى در اتقان، جلد 1،
- خوارزمى حنفى در مناقب،
- سبط بن الجوزى در تذکرة الخواص،
- ابن کثیر در تفسیرش، جلد 2،
- آلوسى در روح المعانى، جلد6،
- ابن کثیر دمشقى در البدایة و النهایة، جلد 3،
- سیوطى در تفسیر الدر المنثور، جلد 3،
- قندوزى حنفى در ینابیع الموده،
حسکانى حنفى در شواهد التنزیل، جلد 1.(6)
پی نوشت:
(1). این سه روایت را مرحوم علامه امینى با تمام مشخصات در جلد اول «الغدیر»، صفحات 230، 231 و 232 نقل کرده است و در کتاب «احقاق الحق»، جلد 6، صفحه 353 نزول آیه فوق درباره جریان غدیر به دو طریق از «ابو هریره» نقل شده است و از «ابو سعید خدرى» نیز به چندین طریق آمده است.
(2). «احقاق الحق»، جلد 6، صفحه 353 به بعد، دار الکتب الاسلامیة، 1382 هـ ق.
(3). تفسیر «برهان» و تفسیر «نور الثقلین»، ذیل آیه مورد بحث.
(4). «المراجعات»، نامه 12، صفحه 38، دار الصادق للمطبوعات بیروت و همچنین نسخه مطبوعه توسط سیّد على شرف الدین و سیّد موسى شرف الدین، چاپخانه عرفان، صیدا، 1353 هـ ق و 1953 میلادى، طبع سوم و صفحه 75، دار الکتاب الاسلامى، چاپخانه امیر، طبع دوم، 1423 هـ ق، 2002 میلادى، و صفحه 91، جمعیّة الاسلامیة، طبع دوم، 1402 هـ ق و 1982 میلادى، تحقیق: حسین راضى ـ این مطلب در پاورقى توسط مرحوم علامه سیّد شرف الدین نوشته شده است.
(5). تفسیر نمونه، ص 343.
(6). گردآوری از کتاب: همراه با راستگویان، دکتر سید محمد تیجانی تونسی، ترجمه: سید محمد جواد مهری، بنیاد معارف اسلامی، چاپ سیزدهم، ص 115.
منبع: پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (زید عزه)
تهیه شده در معاونت پژوهش (واحد علمی سایت)