نویسنده: محمود سرافراز
چکیده:
این رساله با یک مقدمه، چهار فصل و بیست و دو گفتار، نظرات و دیدگاه های دو دانشمند و متفکر بزرگ اسلامی و شیعی معاصر: مرحوم علامه سید محمد حسین طباطبایی و استاد شهید آیت الله مرتضی مطهری را پیرامون موضوع عقلانیت در آموزه های اعتقادی تشیع بررسی می کند.
از دیدگاه هر دو اندیشمند، عقل نیروی تجزیه و تحلیل و ابزار تشخیص حق از باطل و درک حقایق هستی و موهبتی رحمانی است که بنابر فرمایشات رسول اکرم6 و ائمه ی طاهرین: ارزشمندترین و بزرگترین نعمتهای الهی و حجت و پیامبر درونی و باطنی برای انسان است.
از نظر ایشان عقل انسان بخشی از ساختار وجودی و فطرت اوست و «عقلانیت» ملازم و هماهنگ با حرکت فطری او در مسیر طبیعی آن است و به معنای اعتقاد به وجود عقل و ارزش ادراکات عقلی و اثبات مبانی دینی و ارزشی با آن است. عقلانیت اسلامی به جهت جامعیت، الهی بودن و حق مداری، از عقلانیت سکولار و غیر دینی ممتاز می گردد. ايشان معتقدند فعل به خودي خود و بدون انتساب به فاعل، فاقد هرگونه حسن و قبحي است؛ لذا حسن و قبح نه «شرعي» است آن گونه که اشاعره گفتهاند و نه «ذاتي و عقلي» است، آن گونه که معتزله گفتهاند؛ بلکه حسن و قبح اعتباري و عقلايي است.
از نگاه ایشان دين مجموعه ی معارف عقل و نقل است و هیچ گاه در تقابل با عقل نبوده، بلکه اصول و آموزه های اصلی دین باید با عقل اثبات و تبیین گردد و اگر تعارض و تنافی قابل تصور هست میان عقل و نقل است. برای تعارض بین عقل و نقل گونه های متعدد و مختلفی متصور است که گونه ی اول یعنی تعارض عقل قطعی و نقل قطعی، تعارضی جدّی به نظر می رسد.
از نظر علامه و استاد مطهری تعارض واقعي بين عقل قطعي و نقل يقيني وجود ندارد و اين دو با يکديگر هماهنگ ميباشند و در فرضي که نقل، يقيني باشد دليل عقليِ معارض، دچار خطاست؛ زيرا نقل قطعي و يقيني در جايي متصوّر است که آن مطلب از محکمات قرآني و يا از ضروريات شرعي باشد و طبيعي است که اگر دليل عقلي با چنين مطلبي در تعارض باشد، هر چند قطعي باشد، در واقع قاطع در جهل مرکب به سر ميبرد و باید در مقدمات آن دليل خدشه کرده و قطع قاطع را به تدريج از بين برد؛ زیرا تضاد بين دليل قطعي عقلي و نقلي ناممکن است.
علامه طباطبایی و استاد مطهری ضمن استدلال و اقامه ی برهان عقلی بر اصول اساسی دین، بازگشت و مرجع تمام این اصول را اصل توحید می دانند. ایشان ارزش نهادن و اهمیت دادن اسلام و مذهب تشیع، به عقل و احکام عقلی و به کارگیری و استفاده ی قرآن به عنوان اصلیترین منبع اسلامی و پیامبر اسلام6و امامان شیعه: از عقل و براهین عقلی، در اثبات و دفاع از حقانیت دین و تبیین آموزه های اصلی و اعتقادی دینی را بیانگر عقلانیت در آموزه های اعتقادی اسلام و تشیع میدانند.