بررسی کتاب تهذیب الأحکام و شیخ طوسی

بررسی کتاب تهذیب الأحکام و شیخ طوسی
تهیه و تنظیم: مرتضی فلاح زیارانی

تذکر: مقاله حاضر تلفیقی از مقالات مختلف اینترنتی است.

نویسنده
ابوجعفر محمدبن حسن بن علی معروف به « شیخ الطایفه » یا « شیخ طوسی » در ماه رمضان سال 385 در طوس متولد شد . در سال 408 درحالی که 23 سال از عمر وی گذشته بود به بغداد ، مرکز علمی اسلام وخلافت هجرت کرد و تحصیلات خود را نزد اساتید بزرگ آن جا دنبال کرد .
در آن روزگار زعامت و پیشوایی شیعیان به دست با کفایت شیخ امت و پرچمدار شریعت ، شیخ مفید بود . شیخ طوسی همچون سایه به دنبال وملازم شیخ مفید ، متکلم و فقیه معروف شیعه بود و در مدت پنج سال آخرعمر وی از محضرش فنون مختلف را فراگرفت . شیخ طوسی محضر استاد شیخ مفید ، یعنی حسین بن عبیدالله غضائری ( متوفی 411ق) را نیز درک کرد و با نجاشی در استفاده از محضر این استاد ، شریک شد . پس از شیخ مفید ، زعامت دین و پیشوایی شیعه به سید مرتضی علم الهدی ، منتقل گشت و شیخ طوسی از برجسته ترین شاگردان سیدمرتضی به شمار آمد . سید مرتضی عنایت ویژه ای به او داشت و در بین شاگردانش ، اهتمام بیشتری به وی می ورزید و ماهی 12 دینار برای او مقرر فرمود . شیخ طوسی مدت 23 سال از همراهان سید مرتضی بود و از خرمن دانش آن نابغه علم و ادب ، دانش اندوخت تا این که سیدمرتضی در ربیع الاول 436از دنیا رفت .

پس از سید مرتضی ، مسؤولیت رهبری شیعیان به او محول گردید و برمنصب زعامت و پیشوایی دین تکیه زد و پرچمدار شیعه و مشعل شریعت گشت . خانه اش در محله کرخ بغداد جایگاه و کعبه آمال امت بود که برای حل مشکلات علمی و اجتماعی به آن جا روی می آوردند . علما و فضلا از هر سو به محضرش می شتافتند و پروانه وار به گرد شمع وجودش چرخیده و از اندوخته هایش بهره می بردند . در مجلس درس او سیصد مجتهد شیعی و تعداد بی شماری از دانشمندان اهل سنت حضور پیدا می کردند .
برای مقام علمی او همین بس که خلیفه وقت ، منبر ویژه علم کلام رابرایش گذارد تا کلام را تدریس کند . در آن روزگار برای چنین منبری ارزش بسیاری قائل بودند و این منبر تنها برای عالم و دانشمندی گذارده می شد که در علوم مختلف نظیر و همتایی نداشته باشد . از این رو شیخ طوسی تنها چهره علمی بود که در دانش های گوناگون بر معاصران خویش برتری داشت و چنین مقامی برایش حاصل گردید .
او تا سال 448قمری در بغداد بزیست و از آن پس بر اثر بروز اختلاف بین شیعه و سنی و دگرگونی اوضاع سیاسی و انتقال قدرت از آل بویه به سلجوقیان رهسپار نجف گردید و در جوار مرقد مولا علی علیه السلام مشاغل علمی خویش را ادامه داد.
http://www.hawzah.net/fa/Book/View/45233/17620/%D8%B4%DB%8C%D8%AE-%D8%B7%D9%88%D8%B3%DB%8C/?SearchText=%D8%B4%DB%8C%D8%AE%20%D8%B7%D9%88%D8%B3%DB%8C&LPhrase=
از ورود شیخ طوسی به بغداد مدت چهل سال می گذشت که حمله طغرل سلجوقی اتفاق افتاد و شیخ برای حفظ موقعیت خود و نابود نشدن زحمات چندین ساله اش در حوزه تحقیق و تالیف، ناچار به ترک بغداد شد و قدم به نجف رفت. حمله وحشیانه طغرل به بغداد و مبارزه آشکار او با شیعیان، عرصه را بر همه شیعیان سخت کرد. سربازان طغرل با هجوم به خانه شیخ و از بین بردن کتابخانه او که مملو از آثار گران بها بود، آنجا را وحشیانه به آتش کشیدند. شیخ دوازده سال آخر عمر خود را در کنار مرقد امیر المومنین(ع) امام علی(ع) گذراند و در آن جا زکات علم خود را پرداخت.
شیخ که کتابخانه و دست نوشته های خود را در آتش سوزی از دست داده بود، از مدت باقی مانده عمر خود حداکثر استفاده را کرد و با جدیت بیشتری به تدریس و تحقیق در علوم اسلامی پرداخت. از این رو، دانش پژوهان بسیاری را جذب کرد و دانشگاهی تشکیل داد. از آن جایی که تاکنون هیچ منبع و پایگاه علمی در جهان اسلام شناخته نشده بود، این دانشگاه با استقبال گسترده دانشجویان سراسر ممالک اسلامی روبه رو شد.
  وجود پایگاه علمی در نجف و استاد بزرگی مانند شیخ طوسی، چنان بر اهمیت آنجا افزود که هنوز بعد از گذشت 10 قرن استحکام و پایداری آن قابل مشاهده است. این پایگاه، نخستین دانشگاه علمی شیعه به شمار می آید که تاکنون در نوع خود نظیری نداشته است.
http://www.hawzah.net/fa/News/View/90493/%D9%85%D8%A4%D9%84%D9%81%DB%8C-%DA%A9%D9%87-%D8%B4%DB%8C%D8%B9%D9%87-%D9%85%D8%AF%DB%8C%D9%88%D9%86-%D8%A7%D9%88%D8%B3%D8%AA/?SearchText=%D8%B4%DB%8C%D8%AE%20%D8%B7%D9%88%D8%B3%DB%8C&LPhrase=
شیخ طوسی از سرآمدان مکتب عقلگرای بغداد بود و روش استادان خود سید مرتضی و شیخ مفید را ادامه داد و به کمال رساند. شیخ طوسی در زمینه‌های مختلف علوم دینی به تالیف کتاب پرداخت و از رهگذر نفوذی که در جامعه علمی شیعه یافت و شاگردان بسیاری که تربیت کرد تاثیری دیرپای بر تفکر علمای شیعه گذارد. اجتهاد و عقلگرایی در فقه و عقاید شیعه با کوشش‌های شیخ طوسی بین شیعیان شیوه غالب شد و به سیطره روش اخبارگرایی برای چند سده پایان داد.
وارد کردن روش عقلگرایانه و استدلال گرایانه در استنباط احکام فقهی اغلب به عنوان برجسته ترین دستاورد شیخ طوسی در تاریخ فقه شیعی شناخته می‌شود. پیش از شیخ طوسی روش حدیث گرایانه بر اندیشه فقهی شیعیان غالب بود. شیخ طوسی در کتاب المبسوط با بهره گیری از روش اجتهادی به استنباط احکام از روایات بر اساس قواعد اصولی پرداخت. روش اجتهادی شیخ طوسی تاثیر عمیقی بر سیر تاریخی فقه شیعه گذاشت و این روش تا مدت ها بدون رقیب در میان فقهای شیعه به کار گرفته شد(1)  پس از شیخ حتی آرای فقهی وی نیز مورد قبول علما بود و کسی جسارت مخالفت با نظریات وی را نداشت، تا اینکه ابن ادریس (متوفی ۵۹۷ ق) باب اعتراض بر وی را گشود(2)
حل مسئله تعارض روایات رسیده از امامان، از دغدغه های شیخ طوسی بود. او با نگارش کتاب های تهذیب الاحکام و الاستبصار فیما اختلف من الاخبار روایات متعارض را جمع اوری کرد و به تاویل و توجیه تعارض ها و روش حل تعارض و استنباط احکام از این روایات پرداخت. توجه به فقه تطبیقی یا فقه مقارن از ویژگی های اندیشه فقهی شیخ طوسی است. اثر مهم او در این زمینه کتاب الخلاف فی الاحکام است.
http://fa.wikishia.net/view/
شیخ طوسی دوازده سال در نجف زندگی کرد تا این که درشب دوشنبه 22 محرم 460 پس از 75 سال زندگی علمی و عمر با فضیلت و تربیت صدها دانشمند و تاسیس و تقویت حوزه های علمی و به جاگذاشتن ده ها کتاب و رساله در علوم مختلف اسلامی به جهان باقی شتافت و به روح بلند مولاعلی علیه السلام پیوست .
شاگرد وی ، شیخ حسن بن مهدی سلیقی عهده دار غسل و دفنش شدکه در این کار ، ابومحمدحسن بن عبدالواحد ذربی و ابوالحسن لؤلؤی او راکمک می کردند و در خانه شخصی او که در سمت شمالی آرامگاه حضرت علی علیه السلام به فاصله کمی واقع بود دفن گردید . بعدا به وصیت شیخ ، این مکان تبدیل به مسجد گردید که هم اکنون به نام « مسجد شیخ طوسی» معروف است(3).
http://www.hawzah.net/fa/Book/View/45233/17620/%D8%B4%DB%8C%D8%AE-%D8%B7%D9%88%D8%B3%DB%8C/?SearchText=%D8%B4%DB%8C%D8%AE%20%D8%B7%D9%88%D8%B3%DB%8C&LPhrase=
معرفی کتاب
کتاب تهذیب الاحکام که نام کامل آن عبارت است از «تهذیب الاحکام فی شرح المقنعه للشیخ المفید» توسط ابوجعفر محمد بن حسن بن علی طوسی معروف به شیخ طوسیو ملقب به شیخ الطایفه (385ق ـ 460ق) تالیف شده است. این کتاب سومین کتاب از کتب اربعه به شمار می رود که شیخ طوسی آن را برای بر طرف ساختن ابهامها و اختلاف های ظاهری بین روایات اهل بیت(ع) و نیز برای تثبیت و تقریر معالم دین از طریق روایات اهل بیت(ع)، نوشته است. شیخ طوسی در مقدمه کتاب می نویسد: «عده ای از مقلدان و عوام الناس با مشاهده ناسازگاری های ظاهری در احکام و معارف تشیع، از اعتقاد به آن باز گشته و به مذاهب دیگر روی آورده اند و این کتاب برای جلو گیری از چنین مفسده ای تدوین و تالیف گشته است. البته روگردانی از شریعت حقی مثل تشیع که اصول اساسی آن با برهان و دلایل عقلی معتبر تثبیت شده، نشان از پذیرش کورکورانه و بدون بصیرت است. چون در فروع همه مذاهب، اشکال و اختلاف وجود دارد و این اختلاف دلیل منطقی برای روگردانی از یک مذهب نیست».
شیخ طوسی تالیف این کتاب را در سن بیست و پنج سالگی آغاز کرد.
http://makarem.ir/main.aspx?typeinfo=23&lid=0&mid=249206&catid=24114
تهذیب اولین تالیف شیخ طوسی(ره) است که در بدو ورود به بغداد و مدتی پیش از وفات استادش مرحوم شیخ مفید( 413 ق)نگاشته شده است. این کتاب در واقع شرحی بر کتاب المقنعه، رساله ی فقهی استادش شیخ مفید است. شیخ طوسی(ره) تا هنگام رحلت شیخ مفید(ره) یعنی سال 413 هجری کتاب «الطهارة» را به اتمام رساند و باب اول کتاب «الصلاة» را نیز شرح کرد. در این موقع شیخ مفید(ره) به جهان باقی شتافت و شیخ طوسی(ره) بعد از وفات وی بقیه کتابش را به پایان رساند.
http://mazaheb.ir/%D9%BE%D8%B1%D8%B3%D8%B4-%D9%88-%D9%BE%D8%A7%D8%B3%D8%AE/%D8%B1%D8%AC%D8%A7%D9%84-%D9%88-%D8%AD%D8%AF%DB%8C%D8%AB/8621-%D8%B3%D8%A4%D8%A7%D9%84-%D9%88%DB%8C%DA%98%DA%AF%DB%8C-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%D8%AA%D9%87%D8%B0%DB%8C%D8%A8-%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AD%DA%A9%D8%A7%D9%85-%D8%B4%DB%8C%D8%AE-%D8%B7%D9%88%D8%B3%DB%8C-%DA%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA%D8%9F
تهذیب الاحکام شامل مجموعه روایات فقهی و احکام شرعی است که از اهل بیت(ع) روایت شده است
شیخ طوسی در این کتاب به مباحث اصول عقاید اشاره نکرده و فقط به بیان فروع و احکام شرعی، یعنی از اول تا آخر فقه و از کتاب طهارت تا کتاب دیات، پرداخته است. ترتیب عنوان‌های این کتاب، همانند کتاب المقنعه است. ادله‌ای که شیخ طوسی در این کتاب به آنها استدلال می‌کند، برگرفته از قرآن (ظاهر، صریح، محتوا، دلیل و یا معنای قرآن)، احادیث قطعی (مانند خبر متواتر و اخبار دارای قرائن قطعی دال بر صحت آنها) و اجماع مسلمین و یا اجماع علمای شیعه است و در آخر به روایات مشهور میان اصحاب نیز اشاره دارد.البته شیخ به روایات مخالف و به وجه جمع یا وجه فساد آنها مانند ضعف سند یا عمل اصحاب برخلاف آن نیز اشاره کرده است. این کتاب شامل ۳۹۳ باب و ۱۳۵۹۰ حدیث است.
در آخر کتاب، مشیخه آمده و آن، سند شیخ طوسی به کتابهایی است که از آنها روایت نقل کرده است. بر مشیخه کتاب تهذیب نیز شرح‌هایی نگاشته شده است؛ مانند شرح علامه سیدهاشم توبلی به نام تنبیه الأریب و تذکره اللبیب فی ایضاح رجال التهذیب.
http://fa.wikishia.net/view/%D8%AA%D9%87%D8%B0%DB%8C%D8%A8_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AD%DA%A9%D8%A7%D9%85_(%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8)
شیخ طوسی در ضمن شرح حال خود در فهرست،  نام ۲۳ بابِ اصلی (اصطلاحاً کتاب) از ابواب فقه را برای تهذیب برشمرده و گفته که استبصار و نهایه نیز همین مباحث را دارند، ولی ابواب« شهادات » و « اطعمه و اشربه » تنها در این دو اثر به استقلال مطرح شده است نه در کتاب تهذیب، باب زیارات هم تنها در تهذیب ذکر شده نه در نهایه و استبصار.
بنا براین، تهذیب شامل ۲۱ کتاب فقهی است و نامهای مذکور در فهرست، تلفیقی از نامهای ابواب تهذیب و ابواب نهایه و استبصار است.
بر طبق شماره گذاری نسخه چاپ نجف تهذیب، این کتاب مشتمل بر ۴۰۹ باب البته ۲۸ باب آن ابواب «زیادات» در سه جلد نخست می‌باشد که تکرار ابواب قبلی است و ۹۸۸/ ۱۳ حدیث است، ولی بنا بر شمارش محدّث نوری (4)  ۳۹۳ باب و ۵۹۰/۱۳ حدیث دارد.
این اختلاف از عواملی چون اشتباه در شمارش یا مستقل دانستن یا ندانستنِ برخی ابواب و احادیث ناشی شده است.
http://www.wikifeqh.ir/%D8%AA%D9%87%D8%B0%DB%8C%D8%A8%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AD%DA%A9%D8%A7%D9%85_(%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8)
شيخ طوسى براى نگارش اين كتاب از دو كتابخانه بزرگ آن زمان در شهر بغداد كه مملو از كتاب‌هاى معتبر و نسخه‌هاى اصلى بوده بهره‌مند بوده است :
1- كتابخانه استاد بزرگوارش سيد مرتضى كه شامل 80 هزار جلد كتاب بوده است
2- كتابخانه شاپور كه بسيار بزرگتر از آن بوده و براى علماى شيعه در منطقه كرخ بغداد تأسيس شده بود.
اين دو كتابخانه شامل بهترين و ارزشمندترين كتاب‌هاى معتبر روايى و نسخه‌هاى اصلى و اوليه، كه به خط مؤلفين آنها نگاشته شده، بوده است.
http://wiki.ahlolbait.com/%D8%AA%D9%87%D8%B0%DB%8C%D8%A8_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%AD%D9%83%D8%A7%D9%85
ويژگيها
1- بر اثر جامعيت و تبحر مؤلف در علوم مختلف اسلامي و استفاده از استاداني چون شيخ مفيد و سيد مرتضي و نيز در اختيار داشتن کتابخانههاي بزرگي مثل کتابخانه سيد مرتضي و کتابخانه محله کرخ بغداد، بسياري از احاديث و روايات در کتاب تهذيب گردآوري شده است که مؤلفان کتابهاي ديگر حديثي، از آن روايات حتي اطلاعي نداشتهاند. از اين رو کتاب تهذيب در موضوع فقه از جامعيتي برخوردار است که موجب شد در فاصله قرنهاي پنجم تا دهم اين کتاب بيش از ساير کتابهاي فقهي مورد مراجعه و استفاده قرار گيرد.
2- چون اين کتاب روايات متعارض را نقل ميکند، نظر نويسنده را به خواننده تحميل نميکند، و فتواي کسي که به آن مراجعه کند از عمق و اعتبار بيشتري برخوردار خواهد بود.
3- رواياتِ ابتداي هر باب در اين کتاب، بر روايات پايان آن باب ترجيح دارد، و خود شيخ طوسي -رضوانالله عليه- در مقدمه استبصار نيز به اين نكته اشاره نموده است، ولي بعضي از بزرگان بر اثر توجه نکردن به اين نکته چه بسا روايات پايان يک باب را بر روايات ابتداي آن باب مقدم داشتهاند.
4- کتاب تهذيب به ترتيب و روش کتاب مقنعه شيخ مفيد نوشته شده است، زيرا کتاب تهذيب شرح و تفسير استدلالي کتاب مقنعه است. شيخ طوسي از همان ابتدايي که به بغداد رفت، به شرح کتاب استاد خود پرداخت و در حالي که حدوداً 25 ساله بود، چنان با قوت و صلابت اين کتاب را نوشت که خواننده تصور ميکند مجتهدي بزرگ پس از عمري طولاني در تحقيق و کاوش اين کتاب را نوشته است. با توجه به زمان وفات شيخ مفيد، ميدانيم که شيخ طوسي در آن زمان 28 ساله بوده است و در مجلد اول کتاب هميشه با جمله «ايدهالله تعالي» بر شيخ مفيد درود ميفرستد، و اين حاکي از زنده بودن شيخ مفيد است. پس جلد اول کتاب در زمان حيات شيخ مفيد تأليف شده است، و در آخر اين جلد ميفرمايد: «و کان شيخنا محمدبن محمدبن النعمان رحمه الله...» که حکايت از وفات شيخ مفيد دارد، گرچه باز در ابتداي جلد دوم نيز جمله «ايدهالله تعالي» به چشم ميخورد. به هر حال تقريباً همه جلد اول کتاب در زمان حيات شيخ مفيد و در زماني که هنوز شيخ 27 يا 28 ساله بوده، نوشته شده است.
5-  شيخ طوسي در اين کتاب معمولاً احاديث را به صورت معلّق نقل ميکند؛ يعني ابتداي سند را حذف و قسمت آخر آن را ذکر ميکند، هدف او از اين کار مختصر شدن کتاب و جلوگيري از تکرار نام راويان است. همچنين در پايان کتاب مشيخهاي قرار داده است که آنچه از اسناد کتاب حذف شده است، مراجعه کننده به توسط آن، سند کامل را بتواند به دست آورد، و اين در حالي است که پيش از او مرحوم کليني در کافي معمولاً همه سند را نقل کرده است و مرحوم صدوق نيز معمولاً همه آن را حذف کرده است.
https://library.tebyan.net/a/Viewer/Text/70011/3
اهمیت و جایگاه
کتاب تهذیب الاحکام با در برداشتن بیشترین احادیث فقهی، در مقایسه با سایر کتب چهارگانه، از مهمترین منابع استنباط فقهی امامیان به شمار می‌رود.
اهمیت فقهی
به نوشته بحرالعلوم این کتاب غالباً فقیه را از دیگر کتب حدیثی بی‌نیاز می‌سازد ولی کتب مزبور این ویژگی را ندارند(5) ابن طاووس(6) کافی و تهذیب را از بزرگترین کتب فقهی شمرده و علامه حلّی(7) این کتاب را اصل فقه خوانده و آن را همراه با مقنعه از بزرگترین منابعی که از آنها بهره فقهی برده می‌شود، دانسته است.
در منابع فقهی، دیدگاه‌های شیخ طوسی در تهذیب، فتوای او تلقی و فراوان نقل و بررسی شده است(8) برخی فتاوای وی در تهذیب از آرای اختصاصی او بوده یا قائلانی اندک داشته است(9) گاه فتوای وی در این کتاب و کتاب استبصار با فتوایش در سایر آثار فقهی او متفاوت است(10)
اهمیت حدیثی
تهذیب علاوه بر جنبه فقهی، از نظر حدیثی نیز اهمیتی بسزا دارد. جز فهارس کتب که به ذکر یا توصیف آن پرداخته‌اند،(11) در آثار حدیثی بعدی همواره بدان استناد و از آن نقل شده است(12) نقل از این کتاب در آثار ابن طاووس بسیار است.(13) ابن ادریس شماری از احادیث جالب توجه آن را برگزیده و در پایان السرائر آورده است.
برخی دانشمندان اخباری به استناد سخن شیخ طوسی در العُدّة فی اصول الفقه به صحت احادیث تهذیب(مانند دیگر کتب چهارگانه حدیث) حکم کرده‌اند (14) ولی با توجه به اینکه شیخ طوسی درباره بسیاری از احادیث متعارض، به ضعف آنها تصریح کرده، نادرستی این نظر آشکار می‌شود(15)
http://fa.wikishia.net/view/%D8%AA%D9%87%D8%B0%DB%8C%D8%A8_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AD%DA%A9%D8%A7%D9%85_(%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8)
مهم‌ترین عوامل ضعف و بی‌اعتباری احادیث از دید شیخ طوسی
مهم‌ترین عوامل ضعف و بی‌اعتباری احادیث از دیدگاه او عبارت‌اند از: مخالفت حدیث با ظاهر قرآن و احادیث متوا‌تر ، اجماع امامیه بر عمل نکردن به حدیث، تعارض خبر یک یا چند نفر با اخبار افراد بیشتر،  مخالفت حدیث با دیدگاه قطعی شرع و امامان علیهم‌السلام،  اضطراب حدیث یعنی راوی یک حدیث آن را به دو یا چند شکل نقل کند  و مخالفت نقل یک راوی با نقل دیگران.
اسناد و مآخذ احادیث تهذیب
شیخ طوسی پس از تغییر شیوه تألیف خود، اسناد را در کتاب با نام مؤلف مأخذ حدیث آغاز کرده و برای اتصال سند خود به این مؤلفان، تکمله‌ای با عنوان مشیخه در پایان کتاب افزوده و برای تفصیل بیش‌تر به کتاب دیگرش فهرست ، ارجاع داده است.
در نگاه نخست به نظر می‌رسد که وی مستقیماً از کتاب یک راوی که در آغاز سند ذکر کرده، احادیث را گرفته است، ولی قرائن بسیاری نشان می‌دهد که او، چه بسا با واسطه، احادیثی را از مآخذ پیشین نقل کرده بدون آن‌که به نام مصادر واسطه، به سبب شهرت آن‌ها، اشاره نماید.
تأمل در مشیخه تهذیب نشان می‌دهد که این کتاب نیز بر پایه همین روش تنظیم شده است و در آن دوگونه طریق حدیثی وجود دارد: طرق اصلی و مستقل که مجموعاً ۲۸ راوی را دربرمی گیرد، و طرق فرعی و وابسته که مجموعاً ۲۴ طریق بوده و برخی با تعبیر «ماذکرتُه» و برخی با تعبیر «مِن جملةِ ماذکرتُه» آغاز می‌شود.
محمدبن یعقوب کلینی ، حسین بن سعید، محمدبن علی بن محبوب و سعدبن عبدالله اشعری برخی از مؤلفان این مآخذ واسطه‌اند.
روش برگرفتن حدیث از منابع واسطه، موجب شده که برای برخی راویان چند بار طریق ذکر شود، مثلاً حسن بن محبوب یک طریق استقلالی (برگرفته از کتاب خود او) و پنج طریق وابسته دارد.
ترتیب طرق اصلی مشیخه بر دو پایه استوار است: نخست نام مصادر اصلی کتاب ــ که در مباحث بسیاری از آن‌ها استفاده شده ــ آمده و سپس برخی از مصادری که در یک یا چند مبحث محدود از آن‌ها اقتباس شده، به ترتیب نقل در متن کتاب، آورده شده است، مثلاً نام موسی بن قاسم، که در جلد پنجم تهذیب از او بسیار نقل شده، در میانه مشیخه و نام فضل بن شاذان ، که بیش‌تر در اواخر تهذیب از وی حدیث نقل شده، در انتهای مشیخه دیده می‌شود.

نیاز یا عدم نیاز به بررسی وثاقت افرادی که در طرق مشیخه قرار دارند، از مباحث مهم رجالی است.
باتوجه به ضرورت این کار از دیدگاه بیش‌تر رجالیان، بسیاری از آن‌ها به ارزیابی سَنَدی طرق مشیخه پرداخته‌اند.
مهم‌ترین مصدر (مأخذ) تهذیب
مهم‌ترین مصدر (مأخذ) موجود تهذیب، کتاب کافی کلینی است.
علاوه بر مواردی که نام کلینی (محمدبن یعقوب ) در آغاز سند ذکر شده، بسیاری از احادیثی که سند آن‌ها با نام مشایخ بی‌واسطه یا با واسطه کلینی یا افراد موجود در اِسناد کافی آغاز می‌شود، از کافی گرفته شده است.
با تأمل در شیوه اِسناد و مشابهت آن‌ها با اسناد کافی و نیز مقایسه ترتیب احادیث تهذیب با احادیث کافی، می‌توان شیوه انتخاب و اقتباس طوسی از کافی را باز‌شناسی کرد.
این مقایسه نشان می‌دهد که تفاوت تعبیر شیخ طوسی در مورد راویان، از تفاوت تعبیر کافی یا مآخذ دیگر در باره آنان نشئت گرفته است، مثلاً‌گاه از برقی به «احمدبن ابی عبدالله» و‌گاه به «احمدبن محمدبن خالد» تعبیر شده است.
سایر مصادر تهذیب
مصدر دیگر موجود تهذیب، کتاب من لایحضره الفقیه شیخ صدوق است
وی‌گاه تفسیر صدوق در باره روایتی را نقد کرده و‌گاه آن را محتمل دانسته است.
با مقایسه احادیث تهذیب با احادیث کتاب من لایحضره الفقیه و ترتیب ابواب این دو کتاب، بیش از ۱۵۰ حدیث یافته شد که بدون این‌که نامی از صدوق برده شود، از کتاب او نقل شده است.
نشانه مهم این امر، تفاوت آشکار اسناد این گونه احادیث با اسناد دیگر تهذیب و آغاز شدن سند با راویانی است که یا اصلاً مؤلف کتاب نیستند یا کتاب آن‌ها از مآخذ تهذیب نیست.

هرچند در تهذیب تنها یک بار به نام کتاب مزار (مناسک الزیارات) شیخ مفید تصریح شده، مقایسه ترتیب احادیث این دو اثر نشان می‌دهد که همه روایاتی که نام ابن قولویه در آغاز سند آن‌ها آمده، از کتاب مزار گرفته شده است، نه از کامل الزیارات .
از جمله قرائن این نکته، آن است که ترتیب مباحث تهذیب با کامل الزیارات هماهنگی ندارد.
 همچنین تنها احادیثی از کامل الزیارات در تهذیب آمده که در مزار دیده می‌شود و برخی از احادیثِ مُسند کامل الزیارات، در تهذیب ــ مانند مزار ــ به گونه مُرسل آمده است.
وجود یک ضمیر مبهم در تهذیب، که مرجع آن قطعاً شیخ مفید است، شاهدی دیگر است.
از دیگر مصادر موجود تهذیب، کتاب حسین بن سعید اهوازی است که بخشهایی از آن با نام نوادر احمدبن محمدبن عیسی چاپ شده است.
http://www.wikifeqh.ir/%D8%AA%D9%87%D8%B0%DB%8C%D8%A8%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AD%DA%A9%D8%A7%D9%85_(%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8)
شروح
این کتاب به دلیل گستردگی و مستند بودن آن و سایر مزایای تخصصی در باب حدیثشناسی مورد توجه همه علمای اسلامحتی برخی از علمای اهل سنتقرار گرفته است به طوری که تحسین برخی از کتاب شناسان و مورخان آنها مثل ذهبی را نیز بر انگیخته است. این کتاب در بین علمای شیعهچنان مورد اهمیت است که شرح های فراوان و خلاصه های زیادی بر آن نوشته اند. برخی از کتاب هایی که به عنوان شرح یا تلخیص تهذیب نگاشته شده عبارتند از:
1- تنبیه الاریب و تذکره اللبیب فی ایضاح رجال التهذیب، تالیف سید هاشم توبلی که توسط شیخ حسن دمستانی تهذیب و تنقیح شده است.
2_ ترتیب التهذیب که همچنین توسط سید هاشم توبلی تدوین شده است.
3- تصحیح اسانید التهذیب که توسط مقدس اردبیلی تدوین شده است.
4- تهذیب الاکمام که قاضی نور الله شوشتری نوشته است.
5-  ملاذ الاخیارفی فهم تهذیب الاحکام که علامه محمدباقر مجلسی نوشته است.
6-  احیاء الاحادیث فی شرح تهذیب الحدیث که توسط مولی محمد تقی مجلسی پدر علامه مجلسی تالیف شده است.
7-  شرح تهذیب الاحکام که توسط عبد اللطیف جامعی شاگرد شیخ بهائی تالیف شده است.
8-  مقصود الانام فی شرح تهذیب الاحکام که توسط سید نعمه الله حسینی جزایری تالیف شده است.
شروح و تعالیق این کتاب به بیش از چهل عنوان می رسد.
http://makarem.ir/main.aspx?typeinfo=23&lid=0&mid=249206&catid=24114
نسخه‌های تهذیب
1- نسخه اصلی کتاب به خط مؤلف در اختیار نوادگان وی، آل طاووس، قرار داشته است.
2- نسخه‌ای از کتاب به خط مؤلف، که پسر او آن را بر پدر قرائت کرده، نزد علی بن محمد بیاضی بوده است.
3- نسخه‌ای از تهذیب شامل جزء اول آن در کتابخانه علامه سیدمحمدحسین طباطبایی نگهداری می‌شده که به نوشته یکی از مالکان نسخه، که معاصر شیخ بهایی بوده، شیخ بهایی آن را به خط مؤلف می‌دانسته است.
4- نسخه‌های فراوانی از تهذیب در کتابخانه‌های اسلامی نگهداری می‌شود.
قدیمی‌ترین نسخه
قدیمی‌ترین نسخه تاریخ‌دار تهذیب الاحکام (تاریخ کتابت: ۵۷۵) ـ که جلد چهارم و بخشی از جلد پنجم کتاب را در بردارد ـ در کتابخانه آیت اللَّـه سید محمدرضا گلپایگانی در قم نگاهداری می‌شود.
نسخه‌های چاپی
کتاب تهذیب الاحکام نخستین بار در دو جلد رحلی به تصحیح احمد شیرازی و باقر قوچانی در ۱۳۱۷ و ۱۳۱۸ شمسی چاپ سنگی شد.
چاپهای دیگر تهذیب الاحکام به قطع وزیری و در ده جلد است؛ یکی به تصحیح سیدحسن موسوی خرسان چاپ نجف، دیگری به تصحیح محمدجعفر شمس الدین چاپ بیروت و آخری به تصحیح علی اکبر غفاری چاپ تهران.
http://fa.wikishia.net/view/%D8%AA%D9%87%D8%B0%DB%8C%D8%A8_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AD%DA%A9%D8%A7%D9%85_(%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8)

اقتباس
1)    www.hawzah.net
2)    http://fa.wikishia.net
3)    http://makarem.ir
4)    http://mazaheb.ir
5)    http://www.wikifeqh.ir
6)    http://wiki.ahlolbait.com
7)    https://library.tebyan.net

ارجاعات
1)    رضا زاده عسکری، نقش شیخ طوسی در ایجاد نهضت علمی، ص۲۴۲
2)    آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعة، ص۱۶۲
3)    مقدمه التبیان ، ص ج / هزاره شیخ طوسی ، ص 29 /  فهرست شیخ طوسی ، ص 9
4)    حسین بن محمد تقی نوری، خاتمه مستدرک الوسائل، ج۶، ص۴۱۵، قم ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰.
5)    نوری، ج۳، ص۱۶۹، ج۶، ص۱۳؛ جزایری، عبداللَّـه، ص۲۱۵
6)    فتح الابواب، ص۲۹۲
7)    مختلف الشیعه، ج۲، ص۳۵۵
8)    ابن ادریس حلّی، ج۱، ص۳۳۴ـ ۳۳۵؛ نیلی، ص۹، ۱۱؛ محقق حلّی، ج۱، ص۳۴، ۴۳، ۵۵؛ آبی، ج۱، ص۴۸، ۶۰، ۱۰۸؛ حلّی، منتهی المطلب، ج۱، ص۲۹، ۵۶؛ حلی، تذکرة الفقها، ج۲، ص۳۲۵، ج۴، ص۱۳۰؛ شهید اول، الدروس، ج۱، ص۱۰۳، ۲۰۱
9)    حلی، مختلف الشیعه، ج۱، ص۳۳۹، ج۲، ص۳۸، ج۳، ص۳۱۰؛ فخرالمحققین، ج۱، ص۷۳
10) حلی، مختلف الشیعه، ج۱، ص۴۰۸ـ۴۰۹
11) طوسی، الفهرست، ص۴۴۷
12) طبرسی، ج۱، ص۱۳۲، ۱۳۷
13) کولبرگ، ص۵۵۰
14) فیض کاشانی، ج۱، ص۲۳ـ۲۴
15) خویی، ج۱، ص۹۵ ـ ۹۷